Tuesday, January 14, 2014

Adoption of the Name Zomi Baptist Convention

 Adoption of the Name Zomi Baptist Convention

There had never been any formally constituted organization of the Christian churches in the Chin Hills. When I returned from the U.S.A. arriving at Rangoon on 18th September, 1950, I was invited to speak at the Annual Meeting of the American Baptist Missionary Fellowship in October. In my speech I attempted to express what I thought to be most essential for the growth of Christianity among our people. I explained that the Chin Hills had been the most neglected and the least developed area in Burma. To remedy this I made the following two proposals:

[1] In order to strengthen the Christian churches, the village churches should be formed into properly constituted local associations and there should be overall organization embracing all the organizations.

[2] A well-experienced missionary should come and make a survey of all the Chin-Hills and give us advice on various projects of development.

The Missionary Fellowship approved both proposals. Accordingly, Mission Secretary E. E. Sowards visited the Chin Hills during February and March 1952. By the time both the Tedim and Hakha Missionaries had left on furlough. So I myself had to accompany him throughout his survey tour. At the conclusion of his survey tour he advised me as follows:

[A] He said the government in recent months changed its policy on mission work in Burma. Under this new policy our days of missionaries in Burma were numbered. And we might be asked to leave the country any day. What you proposed in October 1950 must be proceeded forthwith. You just start forming properly constituted Christian bodies – local associations and an overall convention, as speedily as you could. This properly constituted Christian bodies must be ready to take overall missionary work whenever the missionaries had to leave.

[B] And when this convention was formed it should be purely national organization, bearing national name, and run by national personnel. No foreign missionaries should hold any official position and should not be a member of any committee, but should work in an advisory capacity only.

According to his advice, I began forming the Tedim, Falam and Haka Associations during 1952. Then in order to constitute an overall organization, I asked the three Associations to select ten leaders each from the three Associations to form a Constitution Drafting Committee.

This Constitution Drafting Committee met at Falam Baptist Church during the last week of October and the first week of November 1952. I acted as Chairman of the Constitution Drafting Committee.

[1] Having explained to the committee that we were forming a purely national organization, I proposed that the name of our organization should bear our own national name. Outsiders call us Chin, but we never call ourselves by that name. So I believe you all agree to reject Chin to be the name of our organization and all the members of the Committee agreed by acclamation.

[2] Then I proposed that we should take ZOMI as our name as this is our correct historical name. And we should call our organization ZOMI BAPTIST CONVENTION.

[3] A man sprang to his feet and rejected the name Zomi outright saying, “Saya, in Haka we apply this word Zo to the most backward and the most despicable people. So we do not want this name for our big Christian organization”.

[4] “In that case what name do you like?” I asked and he replied, “LAIMI”.

[5] Then I explained, “I proposed ZOMI because I believe it is the correct original historical name of our people, from the Naga Hills to the Bay of Bengal. To the north of Tedim, the Thadous and other tribes call themselves YO, in Falam, LAIZO. The Tedim people call themselves ZO, the Lushais MIZO, In Hakha, ZOTUNG, ZOPHEI, ZOKHUA. In Gangaw area ZO is pronounced as YAW, in Mindat, JO or CHO, and in Paletwa KHOMI. In Prome, Thayetmyo, Sandoway, and Bassein areas they call themselves A-SHO. So I am convinced that inspite of slight variations this ZO is our original historical national name”.

[6] After this explanation Rev. Sang Ling who was the most senior and revered pastor from Hakha stood up and said, “What Saya Hau Go has just said is correct. In our younger days we were told that we were born at YOTLANG. And ZO is our true original name. The word LAI is not our national name. LAI was first used by denizens of Hakha. It means our village people, our own local people, as distinct from outsiders. It is nor our national name”. Saying this, he wayed to Rev. Sang Fen who also was the second eldest and most respected pastor and asked, “What is your opinion on this, Saya?”

[7] The Saya Sang Fen stood up and briefly said, “I agreed, I believe ZO is our national name and I myself am the pastor of ZO-KHUA”.

[8] After the two most senior and revered pastors of the Hakha area rose and spoke in support of my proposal, not a single voice of dissent was heard and the name ZOMI BAPTIST CONVENTION was unanimously approved.

[9] What the Constitution Drafting Committee had approved at the Falam meeting was officially and universally adopted by the general meeting at Saikah, March 5-7, 1953.

The lone dissenting voice seemed to be a more idiosyncrasy or at best a limited local usage without any sound historical basis, because not a single member of the Constitution Drafting Committee voiced any support at Falam. The general meeting held on March 5-7,1953 at Saikah village in the now Thantlang township of Hakha area was attended by 3,000 Christians. of these about two hundred were from the Falam area and less than ten from the Tedim area, because Saikah was 7-9 days’ foot journey from Tedim area. Even there where by far the vast majority of delegates were from the Hakha area there was not a single voice of support from LAIMI, but the name ZOMI BAPTIST CONVENTION was born, named and based on the foundation of historical truth, confirmed by the General Meeting at Saikah with the most remarkable spirit of Christian harmony and unity never experienced before or since.

I was asked, out of necessity, to serve temporarily for one day as General Secretary, pending the arrival of the Rev. David Van Bik who was ear-marked to relieve me on arrival from the U.S.A. the following year.

Rev. Haugo
Rangoon 1st December, 1988


Tuesday, January 7, 2014

ZOMI TAWH KISAI TANGTHU THEIH HUAI PAWL KHAT

Zomi

Pupi ‘Zo’ ii suan leh khak khempeuh Zomi ahi hi.  Pupi pen Noah suan
Sem, Ham, Japhet-te lakah Japhet suan hi dingin ki-ummawh hi. Sengam
ah ukpi (dynasty) a hunhunin kilaih hi. (2205-1766 BC Xia dynasty) Xia
kumpi ukna hun hi-in, (1766-1122 Shang dynasty) Shang kumpi ukna hun
hi a, (1123-256 BC Zhou or Zo dynasty) Zo ukna hun ahi hi.

Shang ukpipa in khua kimah hausa upa koih lo ahih manin Zomite in
baihtakin a ukna sutkhia zo hi, kici hi. Zo ukna hun ciangin khua kim
ah upa, hausa koih ahih manin Sengam ah Zo uk hun sung pen a sawt pen
hun suak hi.  Hih Zo uk hun sungin mipil (philosopher) khankhiat hun
hi-in hih hun a mipil minthang philosopher ahi, Confucius
(Kung-fu-tze, 511-475 BC) in, hun sung tengin innkuan nuntak, beh leh
phung kizopzia leh sahawm zia cihte a kipan hilhin sinsak a, tua ahilh
ziate tu dongin  Sente in zang lai-in, Zomite in zong zang uh hi. Zomi
ih cih ciangin leitung bupa om Pupi Zo suan khempeuh kihel in, Zogam,
Zo leitang pen kumpi te’n Chin State ci-a hong ciapteh sakna gamhuam
teng ahi hi.

 Chin Mi

Zo kumpite in a uk lai-un Sengam khen sagihin kikhen hi. Tuate in Han,
Chou, Wei, Chow, Yeu, Chi leh Chin ahi hi. Hih gamte Zo kumpi in uk-in
siah (tax) tam la lua ahih manin mite lungkim lo hi.  Chin mite makai
Yen Cheng a kici mitha hat khat hong khang in hipa in ( 230 BC pawl
in) gamkhat khit gamkhat simin zo a, 221 BC ciangin tua gam sagih teng
a uk khin hi. Yen Cheng in a kumpi gam mi “Chin Shi Huang Ti” a phuak
hi. “Chin” kham cihna hi-a, “Shi” cih pen a masa pen ahih kei leh
khatna cihna hi a, “Huang Ti” cih pen Milian cihna hi. Tua hi a,
Milian masa khamkumpi cihna ahi hi. Hih hun pen a masa pen Chin Kumpi
hun ahi hi. Hih Chin mite in tu dongin Sengam ah tengin uk suak uh hi.
Hih a makaipa Yen Cheng in 256-206 BC sung teng uk hi. Tua khit
ciangin Sen kumpi kizom toto a, tu dong in kizomsuak hi.

      Sen i cih kammal pen Sente’ min bulpi “Chine” – “Chin-qin” pan a
hong piang khia ahi hi. (Zaide 42)  Tua mite ukna zabi 20 dong kizom
suak hi (Perry 252 Pa).  Hih laibute tungtawnin i et ciangin “Chin” a
kici Sen mite tu dong Sengam ah teng suak uh a, mundang koi mah ah
paikhia lo uh hi.  Tua kumpi ukna a kipat tung vua kipan kulhpi (Great
Wall) lam kipan uh hi. Tua kulhpi tai 1500 sau-in, tu dongin thupi
kisa mahmah hi. Shangyong kici upadi khauhtak bawlin thu zui lo mite
thong ah khum uh hi.

 Zomite Kawlgam Sung Lutna

Chin ukna hun sungin Kulhpi (Great Wall) ciang dingin mi khempeuh na
semsakin, nek leh dawn thaman ginna pia lo a hih manin mi tampitak
Sengam panin taikhia uh hi.  Tuate sungah a dangte enlo-in Kawlgam a
zuanteng tom et pak le hang, Kawlgam ah Karen-te na lut masa uh hi.
Tua khit teh ‘Chin’ kici Sente pawlkhat, tua teh Kawlmi, Zomite leh
KaChin mite ahi uh hi.

Karen mite Kawlgam tawlam ah tengin, Kawlmite Kawlgam laizang Mandalay
kim ah teng uh a, hih Chin a kici Sen minamte Kawlte tawh tengkhawm in
Kawlmi suak uh hi. Zomite Kawlgam a lutun Zo gunpi (Tuikang) dungzui
suk uh a, Mandalay a tun’ uh ciangin Kawlte in Chin mite sa uh a,
Sengam panin kulh ciang nuam lo-a taikhia-te Chin ukpi pa in hong
delhsak kik hi ding hi, ci-in lau mahmah uh hi. Zomite pen Chinte ahih
loh lam a theih uh ciangin Mandalay Kulh ciang dingin zawn uh a,
Kawlte in kua minam cih tel lo uh ahih manin Chin-te cisuak uh hi.
Kulh ciang-a sila nasep ding ut lo uh ahih manin Kawlgam laizang panin
nitumna-lam manawhin peemkhia uh a, pawl khat Gunkhawm dung zui-in
paito suak uh a, Kachin mite a tuaksuk tawh kituak in, Kachinte zong
kulh ciang ding ut lo ahih manin kileh kik-in kimasuan to uh a, Kachin
gamteng ah teng suak uh hi.

 Kawlgam Laizang Kuam pan Zomite Tangthu Pawl Khat

Zomite pen Kawlgam laizang tengah tawlpi khat mah Kawlte tawh na
tengkhawm uh a, hih hun in Mon, Pyu, Kanyan lehThet minamte tengkhawm
uh hi, kici hi. Pyu panin Kawlmi nam piangin, Kanyan panin Rakhaing,
Thet panin Chin minam piang hi ci-in tangthu kan pawlkhatte in ciamteh
uh hi. Hih hun pekin midangte in Zomite pen Chin ci uh a, tu-in kum
800 bang val khinta hi. Ahi zongin amau leh amau tudongin Chin minam,
kici ngei lo uh hi. Pagan khuapi zong Zomite pau “Pugam” cih panin pai
hi kici hi. Popa tawngkalat (volcanic neck) zong Tazahgam mual/tong
ahih kei leh Pupa mual/tong kici hi. Gamtong i cih ciangin gam sungah
khaniinte mihing pau bangin tong/pau in a gamlum theihna mun ahi hi.
Tua bek hi lo-in Kawlte in a sum uh Dengga a cih zong Zokam-a dangka
pan-a pai hizaw hi, kici hi. Pagan khuapi phuh hun pen AD 1044-1287
kimpawl hi-in, tua mun-a mualsuangte ah Zomite Chin mahin kiciamteh
hi.  Dahpa tangthu zong hih mun pan piang hi, kici hi. Pagan Popa
panin nitumna saklam zuanin pai khia uh a, Sagaing gam kim teng ah
sawtsim mah khawl  in tua mun panin “Lengtong Hoih” tangthu piang hi
kici hi.  Hih Sagaing leh Ava kikal Sibani khua nai teng ah Zomite
tawh kisai, inn mun logam leh vanzat lui (Ancient relics) tampitak
tuni dongin kikan thei lai hi, (ci-in Tedim Sangpi Golden Jubilee
Magazine, laimai 204-na ah Ngulh Khaw Suan in gelh hi).

Hih a paitosuak lo Zomite Mungzua (Monywa) leh Gunkhawm (Kalewa) kikal
tengah tengin “Khawhkhen” na ci uh hi. Tua mun pan Gunkhawm kantan in
pai uh a, tu laitak a (Kalay-valley leh Kabaw valley) teng na tung
uh-a, Kawlzang (Khawlzang?) na ci uh hi. Hih Khawlzang a lut hun pen
AD 800 kimpawl hita hi (ci in Tedim Sangpi Golden Jubilee Magazine,
laimai 322 na ah Dr.Khen Za Sian in gelh hi). Zomite pen Gunkhawm
gundung teng leh Kawlzang kilak kuam teng ah teng masa uh ahih manin
Kawlte in a mau ciapteh na Chin min puasakin Zomite ten’na gamsung-a
om Gun cihna in Chin dwin/ csif;wGif; na ci uh a, Zo Gunpi cihna ahi
hi.

 Bang Hang Zomite Chin Kici?

 Kawlte in Sengam-a Chin Mite Sa

Chin i cihte pen tu dongin Sengam ah teng uh a, Zomi hilo uh hi.  Zo
cih pen a min diktaktak  ahi hi.  Chin min a puakna uh pen, Kawlgam
laizang a tun ciangin Kawlte in, a maute Sengam panin a nawhkhiatte uh
sa ahih manin “Chin ten hong delh uh” ci-in na lau uh hi. Tua panin
Chin a kicisuak  ahi hi. Tu dongin Zomi cih sangin Chin in
kiciamtehzaw hi.

Chin Kici pen Kawlkam “Tu-nge-Chin” pan Paisuak

Professor Luce in Chin kici kammal pen Kawlte in lawm a cihna
(Tu-nge-Chin / oli,fcsif;) pan hong piang hi,  ci hi. (Ref. Chin Hills
Linguistic Tour, Laibu, laimai-26.)



Chin pen “Cin Hil” pan Kizomsuak

          Zo khang kante in i pupi Zo hi a, tapa nih nei in Kip Mang
leh a nau Cin Hil hi, ci uh hi. Tua ahih manin sangmang J. H. Cope in
Zomite Chin a kicih pen a pu uh Cin Hil hi a, Mikang khan ciangin Chin
Hills ci-in a gammin in a koih hi, cih thu khamtung thu kizakna a
bawlna sungah gelh hi.

Chin pen Kawlkam hi-a Bawm, Cihna hi.

Dr. Lehman in Chin cih kammal pen Kawlpau hi a, “Bawm” cihna hi.
Kawlgam laizang ah a om lai-in bawm-in van ki-pua ahih manin, Kawlte
in “Hei! bawm puapa” ci-a a sapna panin kizomsuak hi, ci hi.

5.      Jin, Yen pan Chin min piang hi.

Zogam a om Zomi te thu agelh Carey leh Tuck in Zomi te, Chin a kicih
pen Senpau in Mihing/Pasal cihna ahi, Jin/Yen kici kammal te pan piang
hi ding hi, ci uh hi.

 Bang Hang Zomite Chin Hong Kici Thukhupna

Hih a tunga nam li-te sung panin a masapen mah maanpen ding hi.
Bangbang ahi zongin Chin pen Zo minam min hi lo hi, cih kitel mahmah
hi. Pawl khatte in Sengam (Chin dynasty) Chin ukpi suante hi hang
ci-in tangthu gelh om napi-in a gelhte naleng in Chin mi ka hi uh hi a
ci khat beek om lo hi. Chin cih pen a pupi uh’ min hi leh Zomite
sungah nam khat beek in Chin minamte ka hi uh hi, ci leh kilawm hi.
Chin, a kici minam kuamah om lo hi. Tua hi a, Zomi pen minam min
maantaktak ahihna thu kitel mahmah hi.

Tedim gam Khangthu Kan Kawmiti in CHIN  leh ZO thu a thukzaw-a a
kantel khit uh ciangin, ZO hi hang, cihna in a zawh khit banah
leitunga pilna sang nei tampi mah in ZOMI na hi uh hi, hong cihna
thukho, thupicing hi ci-in kisang a, ZO hihna thu kakipsak zawsem uh
hi, ci in (Gamngai Magazine, Laimai 229 ah) Khuadaite Dr. Ps Kham Do
Nang in gelh hi.

 Ciimnuai Mi

Ciimnuai cih pen Zomite Zogam sung a lut ciangin a tun’ masakna mun
min ahi hi. Ciimnuai mi i cih ciangin Ciimnuai panin a peemkhiate’
suan leh khak khempeuh huam a, Ciimnuai mi, Ciimnuai vontawi te a hi
uh hi. Zomi a kici khempeuh Ciimnuai mi hi khin lo hi.  Kawlzang pan
khamtung zuanin Zomite a pai uh ciangin tonkhawm nawn loin kikhen
thang uh a, pawl khat in Zogun dung zuito hi.  Tuate in Locom lam
zuanin pai uh a, Lailun khul ah teng uh hi.  Tua pan gamhoih zuanin
kikhen leuleu uh a, Falam, Hakha, Matupi leh Thantlang gamteng ah teng
uh hi.  Pawl khatte Zogam leitaw lam zuanin paisuk lai uh a, Paletwa,
Kanpetlet dong ah teng uh hi.  Hih “Lailun Khul” a tung masate  in a
luzangah  tuktum uh ahih manin, lusuangte kici a, a tun masak na min
pua-in amau leh amau “Lai-mi” kici uh hi.  Hih Lailun Khul pen Falam
Khua gei Sunthla khuataw-lam teng ahi hi.

Pawl khatte in Tuikang gundung nitumna lam zui-in Tuingo lui a phak uh
ciangin Tuingo dungzui uh hi.  Zangpi tam a tun uh ciangin Ngatan lui
dung zui-in Ciimnuai Khul ah tung uh hi.  A dang pawl khatte Thuamvum
pan in nitumna lamah tuaksukin Sialtang lui zuan in kahto uh a,
Ciimnuai Khul mah tung uh hi.  Hih Ciimnuai a tung masa Zomi te deklam
tuktum pawl hi a, Ciimnuai vontawi ahih kei leh a pupi Zo min pua-in
ZOMI a kici ngiatte a hi uh hi.

Hih Ciimnuai kici mun pen Tedim pan Saizang lam zuan-in pai leng,
Saizang khua tunma deuh mual kidawh iuh-euhna mun nuai deuh, mualnuai
dang teng ahi hi. Tua munteng Sihzangte in Eden huan, mihing
piankhiatna bangin ngaihsun uh hi, ci-in, Carey Tuck in “The Chin
Hills” laibu sungah gelh hi, kici hi.

Ciimnuai pan mun tuamtuam ah

Tualgal tuamtuam hang leh nuntak nopzawkna ding zongin Zomite ciaugal
kai-in kimkhat Bangladesh gamdong tung uh hi. Pawl khatte in paipai in
sau pai lua uh ahih manin amin uh mangngilh in “paite” na kici uh hi.
Tua mite Manipur Lamka kimteng ah tam teng pen uh hi.  Tua bang a
paito pawlkhatte in amau’ phung min kengin Thahdote na kici uh a,
Manipur gam sung mah ah tamteng pen uh hi.  Ciau gal a kaite a tam pen
Mizo in na kilo uh hi.  Bangbangin a kilo zongin Ciimnuai pana
peemkhia khempeuh ZOMI, Ciimnuai vontawi, unau sanggam laizom khat ahi
hi.

Ciimnuai pan peemkhia, unau laizom khat tektek, bang hangin  pau leh
ham kibang lo hiam cih thu, minam i kikhenna zia tawm kikumsuk dih ni.

Meel leh sa, gamtat zia utdan a kibat loh pen lam dang sak ding hi lo
hi. Lai Siangtho sungah Kai leh Abel-te zong numei masa pen Eve
sungpan suak tektek, gamtatzia a utdan uh kilamdang pah lian hi.  Esau
leh Jacob unau a peeng hi napi’n, a vun uh a ham leh a nel in
kilamdang hi. Tu laitak leitung mi khempeuh Noah suan vive hi napi-in
Pasian in Babel tausang a lamna hangin mi khempeuh pau kitukalhsak hi
cih i theihsa ahi hi.  Tua hangin leitung ah kampau  nam atul-a simin
kilamdang hi.  Zomite zong Ciimnuai ciangah kampau aw-kaih kibang lai
hi napi-in a kikhen ciangun mun leh gam zui-in a aw-kaih leh kammal
pawl khat a kilamdang ahi hi.  Tuate pawl khat a tomin en pak leng:

 1. Zote ih cih “ii-aw” kammal a zang pawl: Zo cih pen Zomi khempeuh
in mun, mualdawnlam genna-a a zat kammal ahi hi.  Simlam, cih ciangin
lui tawh kinai-na lam, tuitaw lam genna hi a, ni sa-in khua lum hi.
Zo lam pen khua vot hi. Ciimnuai pan kimkhat Balzang ah tengto uh a,
tua hun lai-in Tedim gamsung khua om khempeuh lakah a votpenna mun
ahih manin, a dang teng in Zo lam-a tengte a cihna un Zote na ci uh a,
tuate suan leh khak teng Zote kicisuak hi.   Pawlkhatte in Zomite pupi
Zo i suan leh khak deuh dingin ngaihsun khial kha uh hi. (ci in
Rev.G.K Dal in Tedim BEHS No.1 Golden Jubilee Magazine laimai 309 na
ah gelh hi).

Zomite pupi Zo khang pen 1123-256 BC hun lai pek hi-in, hih minam neu
tuamtuam-a, a kikhen pen Zomite Ciimnuai a tunkhit,  AD 1500 kum khit
ciang hi pan hi.  Tua ahih manin Ko pupi Zo tawh khanggui kizom deuh
ung, a ci thei ding kuamah  om tuam lo ahih manin Ciimnuai pan-a a
peemkhia khempeuh laigui khat ahi hi.  Tu-a Zo kampau deuhte  a pupi
uh pen Suan Tak ahi hi.  Pu Za Hung in tapa nih (Sek Tak leh Suan Tak)
nei in, Pu Sek Tak tapa Thahdo hi-a, Pu Suan Tak sungpan Sihzang leh
Zote khempeuh banah, Pu Suan Tak suan mitampi, Thahdo te sungah om
ahih manun, Thahdo, Zote, leh Sihzang te Unau phungsung khat ahi uhi
(ci in Dr.Ps. Kham Do Nang in Gamgai 21st Thanksgiving Magazine laimai
233 na ah gelh hi).

2. Teizang kampau pawl: Pawi gal (Vaipi gal) a tun ciangin Ciimmnuai
pan Luika khua sat uh a, Luika khua a siam Gulpi in vok, ui leh
naupang peuh ne thei zel a hih manin, tua gulpi a thah uh ciangin
Luika khua kicim gawp a, tua mun panin Teising honkhat a pona leizang
mun khat ah kisuan uh a hih manin Teizangte kici hi.  Tua mun pen
tulaitak-a Mualbem khuataw teng ahi hi.  Hih khua asat hun pen AD
1500-1600 khawng teng hi ding in ki-um mawh hi.  Penglam zong Teizang
pau in kipau-sak hi, ci-in Dr. Ps Kham Do Nang in (Gamngai Magazine
laimai 231 ah) gelh hi.  Hih Teizang khua pan a sawtlei loin Mualbem
khua satin kituah leuleu uh a, Mualbeem khua pen Sukte khuapi, ci-in
kiciamteh hi.  Hih khua panin Zomi mipil milian tampi khangkhia hi.
1892 kum in Tonzang ukpi  Hau Cin Khup (Ukpi a suah ma), Teizang pau a
siamna dingin Mualbeem khua ah kikoih hi, kici hi.

3. Saizang kampau pawl: Ciimnuai khua pan saigam (gamsai) tam mahmahna
luita dung mun khat-a teng phei pawl teng, Saizangte kici pah hi.  Nam
min hi loin, khua min hizaw hi.

4. Sihzang kampau pawl: Saizang khua, tulaitak a khuataw lam nekpian
ah tui limci mahmah sihtui khuk khat om a, tua kim-a teng teng zong
Sihzangte mah kici leuleu hi.

5. Vangteh kampau pawl:  Mangkang Galkap General Founce leh Major
Raike makai-in 1889 March 09 ni-in Siallum kulhpi sim gawp uh hi.  Tua
ni mahin Vangteh khua mi khat in inn lam in inn vang a tehteh laitak
Mangkangte in Mangpau tawh na khua min uh bang a hia? a cih leh nasep
a dong sa in ‘innvang ka teh’ a cih leh Mangkangpa in a dalzazi bu
sungah “Vangkateh khua” ci-in ciamteh pah hi.

6. Diim kampau pawl: Tu laitak-a Diimpi khuataw teng ah AD1500 kum kim
pawlin cikdumpi buan leh tui a kidim khat om a, tua pen a tomin Diim
ci uh a, tua lai-a teng mite Diimte kici suak hi.  Hih mun teng pen a
minthang ngei khat ahi hi.  Tua kim tengah “Keei tui” kici, dawn kha
leng sahang nam a kisuak thei tui khuk khat zong om in tua tui pen
Mangkangte hong khan ciangin leivuk cip uh hi, kici hi.

7. Khuano kampau pawl:  Teizangte Hau Cin Khup in a pano Do Thawng’
nek dingin siah kaihna ding khua kimkhat pia hi.  Do Thawng in khual a
zin’ ding sialin a gamh luah dingpa Pau Khua Mang in, kaw’ pai ding
ci-a a dot sialin ‘Khuano kual ah’ ci den ahih manin tua kimteng
Khuano Kual kici suak hi.  Tua khuate pen Dimpi, Dimlo, Suangpi,
Phunom, Thangnuai, Taakkhawl, cih bang . . . khua sawm-le-thum pha uh
hi.

8. Tedim kampau pawl: 1857 kumin Lushai gal leh Meitei gal a ven’
ciangin Tedim khuapi ah Zo, Vaiphei, Teizang, Diim, Thahdo, Gangte,
Sihzang, . . . kiptak in tengkhawm uh a, inn 300 val bang a phak uh
ciangin, ki-ukna zong haksa pian cipcip ahih manin tua teng kigawm-in,
khua laizang lamdung- a Khangnote’n a zat uh kampau (kihelzau) pen
1860 kum ciangin Kam Hau Thukhun’(Regulation) 27 teng leh Tedimkam,
ci-in kipsak uh hi.  Tua a kihelzau kampau a zangteng Tedim-kampau ci
uh a, 1919 kum ciangin J. H. Cope topa in Zolai Sim Bu a bawlsak
ciangin hih Tedim Uk sunga kam tuamtuam apau khua khempeuh tawh
thukimna om bangin Tedim kam-in bawl a, a khua-nung ciangin‘T -Tedim
pau, eimau pau’ ci-in  Zolai sinna-in kinei hi.





Thukhupna

 Pupi Zo suan leh Ciimnuai vontawi ahi khempeuh sim leh zo, tuipi
galkhat dongah a  kikhen zongin laigui zom khat, puan khat
zawngkhawmte a hihlam mangngilh ding hi lo hi. A kibat lohna neucik a
omte sutlo zawin, a kibatnate uh gawmkhawm a, a minam uh leh a gam uh
--Zogam, Zolei zun khawm diamdiam ding hizaw hi.  Ngeina, kampau, leh
laite kemin, zangin, zun khawm diamdiam thei leh, Zogam a pal lun
semsem ding hi.

Hih i  gelh Zo Khangthu  tung tawnin Zomite unau laizom i hihlam tel
in hong kipum khatsak semsem ding hi,  ci-in ka lam-en hi.  Pasian in
Zomite’ thupha ahi dingin hih lai asim mi khempeuh Thupha hong pia ta
hen.  Amen !

 Et kak laibu te (Bibliography)

C. Thang Za Tuan. “Zomi te Pusuah Cilna, Khanlawhna Leh Khantohna,”
Tedim   BEHS No.1 Sangpi Golden Jubilee Magazine. eds. H.Gin En Cin
leh adangdangte. Yangon: MBC press, 1999.

C. Thang Za Tuan (Prof. Ph.D), Advisor of ZBCM, Lecture hand out given
in Tamu ZBCM Youth Conference, in May 2004.

Cin Za Nang, Cin Sian Pau leh alawmte. “Zomite Pianna Thu,” Sezang
Khua Kum 100 Cin Magazine,2004.

G. K. Dal. “Ciimnuai Mi, Tedim Mi,” Tedim BEHS No.1 Sangpi Golden
Jubilee Magazine. eds. H.Gin En Cin leh adangdangte.  Yangon: MBC
press,1999.

Hau Khan Langh.  Suangphei Khua Hualnam Beh Kipawlna Laibu. 2008.

Khen Za Sian.  “I Pu I Pate’ Sul,” Tedim BEHS No.1 Sangpi Golden
Jubilee Magazine, eds. H.Gin En Cin leh adangdangte. Yangon: MBC
press,1999.

Ngulh Khaw Suan. “Etlawm Mualkuam Zogam Nuam,” Tedim BEHS No.1 Sangpi
Golden Jubilee Magazine. eds. H.Gin En Cin leh adangdangte. Yangon:
MBC press, 1999.

Ps Kham Do Nang. “Zo Khang Tangthu,” Gamngai 21st Century Thanksgiving
Magazine. ed. Cin Khen Mang. Yangon: Hebron Printing Press, 2008.

Tuan Khaw Kham. “Zomi Tawh Kisai Theihhuai Thu Tuamtuam,” Tedim BEHS
No.1 Sangpi Golden Jubilee Magazine .eds.  H.Gin En Cin leh
adangdangte. Yangon: MBC press, 1999.

Vum Lian Thang.  “Ciimnuai Pana Tedim Mite,” Tedim BEHS No.1 Sangpi
Golden Jubilee Magazine.  eds.  H.Gin En Cin leh adangdangte. Yangon:
MBC press, 1999.

(Chin, Zomi leh Ciimnuai-mi)

HIH ZONG NA EN KAWL LE UH CIN  http://youtu.be/2orNHvCOEcU 

CHIN pen sengam pua pusuak lo hi cih na za din ghi. sen te tung pan.