Thursday, February 2, 2023

THUPI MAHMAH ZOMITE LEH KAWLGAM THU


 THU PATNA:-


Tedim,Tonzang gam a teeng ten Chin National Day pen aituam ngaihsut bilbel in Zomi namni ih ci hi.Minam min tawh ciapteh na ah Chin National Day a hih lam zong theih ding kisam veve hi.Kei zong Tonzang ah 1964 kum in tan sagih ka awm khit ciang Tonzang ah a ban kizom theilo ahih man in Kawlpi kapute kiang omin sang ka zom hi.1966 kumin nidang Kawlpi ah a kibawl ngei nailo Zomi namni bawl dingin Sia Suang Za Khup(JAT)tawh ka kikum uhhi.A mah zong hong lunglut in a kisam sum dong dingin kei hong seh pah a,Chin sang naupang khat teh K2/-ka don ciangin kibawl zo hi.Ka ngaihsut na ah Zomi Namni ci-in laisuanna vai puak nei ten hong at ding ka sak leh Chin Amyota Nih cin Kawllai in hong ki at hi.Zopau in thu hong ki genlo in Kawlpau vive hong kizang hi.Tua Chin National Day bawlna ah Tedim,Falam,Haka leh Lusei te zong kihel in pau kitheilo ih hih man in Kawlpau zat kul na hihi.Tua hun a kipan Zomi Namni bangci pian khiat cih theih nopna lungsim ka nei a,ka hih theih zahin ka kan toto hi.Zomi Namni pian khiatna thu ih theih ciangin a thu laigil ih ciam thei pan ding hi.


ZOMITE TANG THU TOM.


Asia nisuah khanglam minam khempeuh Mongo minam pan(1).Mon-Khama.(2).Tet-Myanmar.(3).Thai-Chinese min tawh kipai suk hi.Tet-Myanmar minam sungah(a).Chin-Kachin.(b).Myanmar-Nidang Myanmar. (c).Lolo-Muhso cin tangthu ah kiciamteh hi.Chin a kici minamte pen Kawlgam Tagaung khua tung masa uhhi. Tagaung panin Irawadi gun zui suk uh a,Chindwin gun tawh kituah na mun ah hun sau veipi na teng uhhi.Chin min ih ngah na pen kua hong piak min hi ding hiam cih kician a kan khia zo ki omlo hi.Dr.Vum Son at na ah Kawlte sangin Kawlgam kitung masa zaw in,Kawlte hong tun ciang a hong piak uh min hiding hi ci hi.Sagaing khua pan in tai 10 bang a gam lat khua khat pen tudongin Chinywa kici lai hi.Pawl khat in Chindwin gun kantan in Pakuko,Magwe,leh Kawl gam zang lei tengah na teng uhhi.(Sia Hau Go gen ngei khat:-Magwe khua pen Mate leh Guite khua sat na hi.Popa mual zong Pupa mual a na cih na uhhi cin a gen lai in deih kaih lua dan ding ka ngaih sun hi.A hi zong Magwe khua ah Refreshing Officer training ka kah tung un Popa mual ka kah uh a tua kim a om khua te ei minam te vive na hi in a khua min te mahmah uh zong Guikong,Guicho cih khawng a na om ciang Sia Hau Go gen pen a hi phial tam cih phial khat in om hi).Pawl khat ten gundung zuito in gun dung ah tawlpi khat teng uhhi.Chinte ten na kuam,Chinte lak cih na in nidangin Talawadi gun a kici pen Chindwin min ngah lawh hi.Pawl khat in Chindwin gun kan tan in Kalaywa-Kalay –Kabaw kuam ah teng uhhi.Pawl khat gundung zui to suak in Naga mualtung Sumpara lam tung uhhi.Kalaywa-Kalay zanglei lam tung tengin Khampat khua sat uh in,tua mun ah kum 100 sung bang nuam tak in kiteeng khawm hi cin kiciamteh hi.Hih Khua pen Kham kipat na ahih man in Khampat min ki phuak a hihi.Shante hong tha hat luat ciangin hih mun pan kikhen thanginZomi ten Tuingo dung zuito uh in Thang mual kantan khit ciang Ciim Nuai Khua sat uhhi.(Hih Ciimnuai khua pen Leilum leh Sai zang kikal mual kikhup sin nuai zang khat hi in khang lui papi pawl khat in kenbal pen ciim a na ci om in Kenbal pona nuai cih na hi a ci omhi).Pawl khat in Meitei gun dung zuito in Lailun khua sat uh a,tua pan in a ki theh thang Falam,Haka, Thantlang gam a teeng teng laimi na kici uhhi.Zomi ten khuasat cilna CiimNuai min minam min in kila tuan lo hi.Mindat,Kanpetlet,Matu lam te Pakuko pan a khamtung zuan te uh hi-in Cho,Zotung,Zo Phei minam na kici uhhi.Paletwa lam te Pakuko pan pai suakte mah uh ahihi.Kawlgam zang lei a teengte Asho na kici uhhi.Mun tuamtuam ah ih ten ciangin kikawmna hak sat ban ah gal leh sa lau na hangin thu kizak na tawm mahmah ahih man in ih teen na mun zui in kampau leh minam min na ngawn a nuai a bangin ih kilam dang hi.


(1).Naga mualtung Sumpara mun,Khanti,Mawlaik gam kuam lam a teengte Tangkhul na kici uhhi.

(2).Tedim,Tonzang gam a teeng te Zomi kici uhhi.

(3).Falam,Khalkha,Thantlang gam a teeng te Laimi kici uhhi.

(4).Matupi gam a teeng te Zotung,Zophei kici uhhi.

(5).Mindat,Kanpetlet gam a teeng te Cho kici uhhi.

(6).Paletwa gam a teengte Khumi,Khami kici uhhi.

(7).Rakhine gam khen pawl khat a teengte Mru kici uhhi.

(8).Tilin,Longshe,a teengte Yaw kici uh a,a mau Kawl minam sung ah kihel nuam zaw uhhi.

(9).Gangaw gam a teeng te Sungsi kici uhhi.

(10)Tamu,Kabaw kuam a te Kuki,Thado  kici uhhi.

(11).Rakhine gam khen sungah Chin a kici pawl khat Kyang ci in ki sam uh a,Kawllai in Chin suak sak uhhi.

(12).Magwe gam khen (Minbu,Pakuko,Tayet,Mintung,Am,Ngaphe,Ngyangpenta),Mandalay gam khen  

(Pyinmana,Lewei,Yametin,Myinchian),Pegu gam khen(Pyi,Pauhgaung,Pataung,Toungngo,Phiu),Irawadi Gam khen(Ingapu,Henthada,Kyiakin) a teengte Sho,Azo,Asho cih bang in kisam uhhi.


Chin hong kici minam te Kawlgam sung ah ih kitheh thang zia pen Rev.Judson tawh a kithuah Francis Mason in 1835 kum in Thavoy ah a masa pen Chin nupi khat tui phum hi cih Burma Baptist Chronicle laibu lai mai 107 ah ciapteh na zui in kimu thei hi.

Ih minam min kilawhna a kihual zaw deuh teng gual leng Zo,Zotung,Zophei,Cho,Asho,Azo hi kilawh na teng pen a kipat cil in nam khat min kibang peuh mah ding hi.A hi zongin kua kilawh na bul pen hiam cin kisel leng ko aa mah man pen bul pen kici ciat lel ding ahih man ei a ciat mah ih puah siam ding hi lel ding hi.


Ciim Nuai khua ah Zomite tawl khat nuam tak kiteeng khawm hi leh kilawm hi.Ciim Nuai khua sat pen tang thu kan ten a seh uh ciangin AD 1300 kim dingin kiciamteh hi.Tang thu kan a tam zaw in Kawl zang pan Khamtung zuan in a pai na uah Pu Song Thu in makaih hi kici ciat hi.Ciim Nuai khua ah teen khop hun pen kum 100 cin tuaklo hi.Pu Song Thu pen a ma nuntak lai mah in Cian lai Khua(nung lam ciang Sai Zang khua kici)ah na lal phei hi.Tua khit nung ah pasal hat zozo in khua sat in,khua sat zo peuhpeuh in Tuul tawi nuam pah in,Tuul tawi min kilawh na in beh min hong piang a,beh min 250 val ih pha zen hi.Ciim Nuai pan AD 1400 khit ciang kikhen thangin khua sat ciat in hausa kisem ciat hi.Kikhen thang khit ciangin gam leh lei kituh in gal leh sa  in kinei in,kithat ki ai in,cik ziat huai tak in ih nung ta hi.Minam khat unau khat veve gal leh sa ih suak mang hi.Hih hun sungin Pu Kam Hau te pata in Falam gam Rallang khua hausa Pu Khuang Ceu va bel in,a ma huh na tawh Tedim gam hong sim in hong zawh ciang hong ciah uh a,Tedim pan Kam Hau gam 1848 kum in hong phut uhhi.(Chin gazetteer vol I p 120-121).Nidangin khua khat ciat bek ki ukna pan khua 100 ciang bang hong zawh uh ciang ukpi hong suak hi.Pu Kam Hau hun sungin tual gal hong bei zaw deuh hi.A hi zongin Pu Kam Hau 1868 kum in a sih cianginsang gam unau sung mah hong kisim mai uh in,1868 pan 1891 kikal ih ngei dan din mun tun ding ih zuat hun ahihi.Ih tang thu en kik pak leng Ciim Nuai ah 1300 pan 1400 kikal kum 100 gal leh sa in kinei nailo in kiteeng khawm hi.AD1400 pan 1848 kikal kum 448 sung bang tual gal ih suah ciat hun a hihi.1848 pan 1868 ciang kum 20 sung bek Tedim gamah nop tak kiteeng khawm hi.1868 pan 1891 ciang kum 23 sung a ngei din mun ih zuat hun ahihi.


Kawlgam pen Mangkang ten1885 kum in hongla khin hi cin a ciapteh uh hangin Khamtung pen 1890-91 kum ciang in hong la pan uhhi.1891 kum February kha 23 ni in Tonzang hong sim uh a Pu Hau Cin Khup man uhhi.A mah zong Tedim khua a ki hal mang khit ciangin Ngen Nung ah tai uh a,tua pan Tonzang taito hi.A papi Za Tual pen Tonzang pan in sak lam taito suak in Tonglorn khua ah si hi.Pu Hau Cin Khup a mat uh ciangina si mang dingin a ngaih sun uh ahihi.A hi zongin Mangkang ten Ukpi za tawh hong ciah sak uh in,a nu omna Tonzang ah hong ciah suak a,Tonzang ah teeng a hih man Tonzang pen ukpi khua hong suak hi.Mangkang te panpih na tawh Kam Hau gam teng hong uk hi.1896 kumin Chin Hills Regulation Act hong bawl uh ciangin Pu Hau Cin Khup pen lei tang leh tui nei pa(The lord of the earth and the water)cih za min hong ngah ban ah Thukhen mang za (Third class magistrate power)zong kipia hi.

Mang kang kumpi in gamgi hong bawl sak in,nidangin Kam Hau uk sung a kihello gungal a teeng Tuithang hausa Sing Kam,Mui Zawl hausa Pau Khen,Laitui hausa Suang Khua Kam,MualNuam hausa Thawng Lian leh Tuitawh hausa khua kimte tungah siah hong kaih nop ciangin U sung nau sung kitel khialh na thamlo zum kong mang kong kitun uh a,Pu Suang Khaw Kam bang Pu Hau Cin Khup tawh kikhia in Magwe a pai na ah gul in tu in vasi hi.Tua ban ah gungal gama a pu a pa khang ua siah a nesa Guite khua tampi leh khua tuamtuam te in lungkimlo pi in siah pia uhhi.Thadote KhumNuai hausa On Khua Thang in nial a hih man zum kitun in,siah pia sak hi.Pu Hau Cin Khup in khua 126 ah siah kai hi.

1924 kumin Pu Hau Cin Khup a inn tuan ciangin a zimasa tawh a ta Pu Pum Za Mang in ukpi za luah hi.Siah kaih vai buai na hong om leuleu in Pu Kam Hau in a tate a inn tuan na Ngen Nung,Thang Khal,Mawng Ken, Gam Ngai khuate siah kaih teng a lak sak ciangin kitel khialh na om bek thamlo in thah ding suam ding ciang na ngawn ngaih sun uhhi.Tua bang teng kawmkal ah galpi nihna hong tungin Mangkang ten Pu Pum Za Mang India lam paipih sawm uh a,Nakzang tun ma in gel khia in taimang a,zuilo hi.Gal ven khit 1945 kum a kipan  Mangkang ten zum hong kik uh a,Pu Pum Za Mang thu bawl sawm uh in,ukpi za pan tawl khat khawl sak uhhi.Hih hun sungin KamHau gam khenkham in siah kaih ding mi pawl khat in han ciam uhhi.Tua thu Falam Mangpi zum lai General Miscellaneous Proceeding No 72/8T 1946 Report sung ah tom no khat pulak leng:-Pum Za Mang kitawp sak leh a gam sung kikhen kham ding hi.A min kiza  a hi,Zos,Thados,Mui Zawl leh Tuithang te in  Kam Hau uk sung khen khap ding han ciam uhhi.Tua ciangin kei muh na ah Zos,Thados,MuiZawl Hausa pa leh Ex.Subesar Thang Za Kai of TuiThang te a mau deih na bangin  a sau veilo in  kumpi thupiakna in zui in(automatically) ngah ding uhhi.Hih 1946 kum a Falam Mangpi pa thupulak na ih muh ciangin hih mi ten ukpi bei na ding ,suah tak na ngah na ding thu vai hawm hilo in a mau ciat in siah kai in hausa a sem nuam ciat a kipan uh hi zaw cih kitel muh mahmah hi.A hi zong mihing te gual tung tuan na a ki ngaih sun tua din mun mah hi mawk hi.


1891 kum pan 1948 kum ciang kum 57 sung Mang kang kumpi ukna sungah ih om hi.Hih hun sungin ei leh ei ki uk dan in ih ngaih sut hang thu neih na khem peuh Mangkangte khut sungah om hi.Kawlgam in suah takna ngah nading hong han ciam uh a,Kawlte makaih na tawh ukpi tengin Panglong thukim na sign va thu uh in Mangkang te khut sung pan  Kawlte vaihawm na sung tun nading ahihi.


PANGLONG KHAWMPI SAPNA:-

Leitung galpi nihna ah UN pawlin gual zawhna a ngah uh ciangin 1919 kum a UN kipawlna hong puah kik uh a,1945 kum April khasungin gam 50 kithu kimna lai (UN charter)hong bawl uh in 1945 Oct,24 ciangin gam (51)in kip sak na nei uhhi.Tua sungah colony gamte a mau leh a mau a ki uk thei gam te suah tak na pia ding,a mau ki uk thei nailo gamte UN in pan tahding(UN Trusteeship)ah koih ding cih thu a om ciangin India leh Kawlgam pen suah takna piak theih ding din mun ahihi.A hi zongin tua hun in Mualtung gam teng ahi Shan,Kachin,Leh Chin gam teng a khangto nailo Kawlgam nol(Burma Frontier Area-BFA)ci-in ukpi te tung tawn in Mangkang kumpi in hong uk hi.Kawlgam zang lei teng,Kayah,Karen,Rakhine gamte dominion ki ukna pia in uk sawn uhhi.Suah tak na nget ciangin hi dominion gam teng a siamsa in ngaihsun uh in,mualtung mi teng pattah hong sawm lai uhhi.Tua thu hangin Bogyoke Aung San in mualtung minamte thu kimna ngah na dingin Kachin,Chin,Shan ukpi(sawbwa)te Shan gam khanglam Panglong khua ah a khat veina khawmpi pen 1946 kum March kha in sam hi.Tua kikhopna ah Tonzang pan Ukpi Pum Za Mang,Lumbang ukpi Hlur mung,Haka ukpi Kio Mang leh Falam pan kam phen dingin Forest officer U Kawl Sum in zui hi.Kikupna ah UN Trusteeship thu British kusale Stevenson in a tel gen ciangin Mualtung mite leh Kawl mite hongsu tuah hi ci-in Bogyoke Aungsan in England kumpi tung a khiat ciangin Kumpi in Stevenson sam kik pah uhhi.A masa Panglong khawmpi ah Shante in UN Trusteeship sung om ding teel sawm uhhi.Tua hun in ukpi Pum Za Mang lai ah Khup Za Mung in zong zui a,a ma hong gen na ah nitak sim in Shan Sawbwate hong hawh in Bogyoke Aung San tawh kipawl loh ding hong kuppih den uhhi cin gen hi.Bogyoke Angsan mahmah in ei khamtung mite kiang ah kei zong half blood Chin hing cih zah in hong pawl bawl ci hi.A masa Panglong khawmpi pen 1946 March 23 pan 28 ciang ni 6 sung kikupna a om hangin kithu kimna ngah zolo uh a hih mana gam ciat ah ciah kik uhhi.


Bogyoke AungSan in Mualtung minam te thukimna ngah teitei nadingin a geel khit ciangin London ah pai in AungSan-Atlee thukimna 27-1-1947 in bawl uhhi.1947 February ni(6)ni-in a nih vein a Panglong khawmpi sam leuleu hi.Tua khawmpi a thukim na ngah theih na dingin Mualtung minamte kithu tuahna council(Supreme Council of the united hills people)a nuai a bangin seh in makai sak hi.(1).Sao Shwe Taike.(Nyiangshwe Sawbwa- chairman).(2).Saman Duwas Sinwa Nawng.(vice chairman).(3)Saw Hung Pha(N.Theidi Sawbwa-Shan taangmi). (4).Sao San Tun.(Maipwan sawbwa-Shan taangmi).(5)U Tun Myint(Shan tangmi).(6).U Kya pah( Shan taang mi). (7).Sao Bon Hoh.(Shan tang mi).(8).Duwas Zaw Rit.(Kachin taang mi).(9).Ding Za Tang.(Kachin tang mi). (10).Padit La Nyiang.(Kachin taang mi).(11).Duwas Zaw Lun.(Kachin tang mi).(12).Duwas Zawla.(Kachin taangmi). (13).Sawbwa Pum Za Mang.(Tonzang sawbwa-Chin taangmi).(14).Thawng Cin Thang(Chin taangmi).(15).Sawbwa Kio Mang.(Haka sawbwa-Chin taangmi).(16).Sing Lian(Chin taangmi).(17).Sawbwa Hlur Mung(Lumbang sawbwa- chin taangmi).(18).U Mang Ling,(Chin taangmi).mi 18 teel khia in seh hi.A nih veina Panglong khawmpi ah Pum Za Mang cidamlo ahih man SaiZang Sawbwa Thawng Za Khup kipai sak hi.A nih veina Panglong khawmpi pen 7-2-1947 pan 12-2-1947 sung kibawl a 12-2-1947 ni-in kithu kimna sign thu zo uhhi.Tua Panglong khawmpi ah Chin minamte taangin Sawbwa Kio Mang,Sawbwa Hlur Mung leh Sawbwa Thawng Za Khup te in thukimna sign meek uhhi.


MAYMYO THUKAN COMMISSION.

Panglong thukim nalai bawlna ah sign thu tawm lua hi ci-in England kumpi in um zolo uh ahih man in 1947 kum April kha sungin Maymyo thukan commission sam uhhi.Tua commission ah a sap ngei teng banah a gam ciat pan a tam zaw beh lap in sam uh a,Kam Hau ukpi gam sungah (1).Pum Za Mang.(Tonzang).(2).Khup Khen Kham(Tonzang),(3).Khup Za Mung.(Tonzang).(4).Lian Khua Mang (Phaitu).(5).On Khua Mang(Hiang Zang). (6)Let Suah(Thang sih).(Thon Hang(Tui mui).te  va kah uhhi.Tua kikhop na ah  a kah tengin Panglong thukim na sign thute mipi  taangmi hi ci ciat uh a hih man in Panglong thukimna lai a kip hong suak hi.


KI UKNA DING CONSTITUTION BAWLNA.

Panglong thukimna kingah khit ciangin  Kawlgam Governor leh a vuanzi te ban ah England  kumpi in kip sak hi.Kawlgam ki ukna zia ding Mangkang kumpi tung pulak kul ahih man U Chian Htun makai in ki geel sak hi. Tua Constitution pen gam bup taang mite tawh kikup nadingin Myone khat ah khatta kah ding ki vai khak hi.Mangkang hun lai in Paletwa pen Rakhine gam ah kihel a,hih thu a pian ciangin Chin Hill sungah hong koih uhhi.Khamtung te taangmi dingin (1).Paletwa myone pan U That Hlaing.(2).Kanpalet myone pan U Vuantu Mawng.(3).Khalkha Myone pan U NgunTo.(4)Falam myone pan U Sa vut.(5).Tedim myone pan Capt.Mang Tung Nung. Cihte kiteel khia hi.Matupi myone ading kimu zo paklo a,U Thawng Cin Thang pai ding din mun  hi-in a man vuan dok ngah khin ahih man ngaih sut hak a sak lai tak in a zum ua kam phen sem(Interpreter) U Vum Khua Hau in kei hong pai sak in a cih ciangin (6)Matupi myone taangmi dingin Vum Khua Hau kipai sak hi.Gambup taang mi kikhop pen 1947 April kha (9)ni-in kisam in kikupna pen June (16)pan kipan in September 24 ni-in kip sak zo uh hi.Tua constitution a man ciangin England kumpi tung kilah khit ciangin 1948 January kha ni 4 ni in Kawlgam suah takna hong pia uhhi.Kawlgam in suah tak na a ngah khit ciangin U Sa vut leh U Ngun To te kumpi nasepna vuandok lam pai kik uhhi.U NgunTo mun ah U Lian Thuam,U Sa Vut mun ah U Tial Dum lut uhhi.


SUAH TAKNA NGAH KHIT KI-UK ZIA DING TANGKO COMMITTEE.

1947 kum September(24)ni a ki kip sak gam ki-uk na zia ding thu khun bulpi(constitution) khen (5)na Chin Special Division thulu nuai ah Upadi nambat 196,197,198 te tung tawn inChin Affairs Council,Chin Affairs department,Chin Affairs Minister cihte hong kikhoih hi.Chin Minister dinginU Vuantu Mawng kikoih hi.Khamtung ah constitution  mipi theih sak a tangko dingin Kawlgam bup vuanzi pa in 6-2-1948ni in a nuai a teng seh hi.(1).U Vuantu Maung.(2)Shitu U Thein Maung.(ATM-Nidang Khamtung Mangpi).(3).U Soe Win(IS lui)cih bang in seh hi.Hih commission in 1948 February 12 pan 18 kikal sung Tedim,Falam,Haka te ah tangko na nei uhhi.


KHAMTUNG KHUAPI A HI FALAM KHUAPI AH SUAHTAK PAWIPI KHAMNA LEH MIPI KIKHOP NA.

Falam khua ah 19-2-1948 pan 22-2-1948 ni dong suahtakna pawipi kham dingin mipi taangmi kisam in khawmpi kibawl hiHih mipi kikhop na pen nainganzi makai pawl khat in ukpi te bei nang dan in tangko uhhi.A taktak insuah takna pawipi kham nading ngimna bek ahihi.A dang gam khen khuapi te ah zong  Tamada pa in pawi a kham pih koikoi na hihi.Khamtung khuapi Falam ah zong suahtakna pawipi kham ding in Tamada pa hong pai ding ahih man in mipi a kisam a hihi.Tua hun laitak in Khamtung ah Mangpi U Tuang Hmung ii thupulakna sungah Chin minam te tangthu ah a khat veina Kanpetlet leh Paletwa taang mite a gen pen lunglut huai khat a hihi.Mangkang te hun lai in Kanpetlet pen Magwe gam uk sungah kihel a,Paletwa pen Arakan Hill Tracts sungah kihel hi.A gamla a nai taangmi khem peuh Falam khuapi dong a khe uh tawh hong pai ciat uhhi.Falam khuapi suahtakna  pawipi tawh kisai U Tuang Hmung(Deputy Commissioner) ii kum cin thu zak sak na (annual Report for 1948) sungah myone khat ah sum Rupee 2000 ciat khia uhhi ci hi.Chinte tangthu sungah a masa penKawlgam pan in Kawlte Angeng tawh zindo in lamlah na ahihi.A zing ciang February 20 ni-in kumpi te makaih na tawh suahtakna pawipi mipi kikhop na tawh kibawl hi.


1948 February 20 ni-in Falam khuapi ah kibawl pawipi ah thulu tampi kikum hi.February 20 ni-in hun geelna sungah kikup ding thulu pen Pilna lam,Cidam na lam leh Kikawmna lampi vaite bek a hihi.Kipat na lam ah minam sung ulian taang mi khat,mipi taang mi khat leh Vuandok khat in thu genna nei ding geelna om in ciang tan sa hi na pi a nung lam ciangin mipi sungah dingin thu gen ta uhhi.Tedim lam pan in U Thang Za Kai in Ukpi bei nading thu sungin Falam gam panU Thian Mang leh Kanpetlet pan U Thang Maung te in thu kim pih na pulak uhhi.Hih hun geelna sungah Ukpite bei na ding  kikup nang thulu kihel peuh mah lo napi mipi lung kim nading mipi ki dong na hihi.Constitution a kikip sak sa hi a,tua sungah ukpi vai kihello thamlo in ukpi aki bei sak khin na hihi.Constitution sungah kawlgam pai zia ding kician tak a kigelh khin a hihi.Kikup ding thulu leh pulak khia thulu a tuampi hong suak a ih gam puah na ding vai peuh mah pulak in ki nei khalo hi leh kilawm hi.


CHIN NATIONAL DAY(ZOMI NAMNI)PIAN KHIATNA.

Kawlgam kiukna thu khun dung zui-in Chin Special Division thu khun kenpi thulu nuai ah upadi nambat 196,197,198 tung tawn in Chin Affairs Council hong om ta hi.Chin Affairs Council Vuanzi dingin U Vuantu Maung kiseh hi.A man kiteelpi 1951 kum dong sem hi.U Vuantu Maung in Kawlgam sungah minam khat a dinna ciapteh nading ni neih ding hong lung gulh hi.Tua ahih man in Minamni neih ding kisam cih hong ngaih sun hi.1950 kum October kha ni(9)ni a kibawl Chin Affairs Council kikupna a thupi pen in minam ni vai ahihi.U Vuantu Maungin tua kikup na ah minam ni neih huai na thu pulak in a ni teelding in hi bangin pulak khia hi.


U Vuantu Maung :-Chin National Day neih nading vai tawh kisai Chin Special Division Commissioner leh a dang mi thupi tuamtuam tawh ni nam(3)tung sik san in ka kikum ngei uhhi.Teel khiat  khen sat taktak ka nei nai kei uhhi.Tua ni (3)te;


*A khat na:-Maymyo ah thukan  committee puak a pai sak ni;

*A nihna:-Ukpi(Chief)te ukna pan Democracy ki ukna thak ah kikhelna Falam khua ah mipi kikhop 1948  

Kum February 20 ni.

*A thumna:-Chin special division act thu khun kip sak ni.Hih ni (3) sungah bang ni teel huai pen cih ki

Kum in hih kikupna ah kip sak ding ahihi.

​​Capt.Mang Tung Nung:-(Tedim Myone MP)Chairman-hih thu pulakna vai ken tawm ka kum nuam hi.


​​1946 kum March kha Panglong khawmpi,1947 kum January kha bei kuan February kha kal nihna,1947

​​March leh April kha in mualtung gam Maymyo thukan commission cihte MP pa pulak bang a hihi.1946 kum a kibawl Panglong khawmpi ah gambup leh mualtung mite omdan,a nihna zang gam tawh kizop namdang zanggam a om makaite leh mualtung gama om mun tuamtuam pan taangmite in gambup tawh Ki gawm ding  thukim khit 1947 kum in zanggam taangmi teng tawh kigawm in Parliamen kiding sak hi.


​​Kha 6 tangciim taangmi 250 tawh khensatna thukhun pen Mangkang kumpi-in hong sangin 1948 January Kha ni 4 in suahtakna hong pia hi.A suakta gam hihna tawh kizui in 1948 kum February 20 zinglam 11 Hun in Chin mipi kikhop Falam ah ih neih man I ki uk na lui panin democracy thukhun thak tawh kikhel Ahih man in 1948 February 20 ni zingsang lam 11 hun pen Chin National Day a ciapteh ding a hoih pen a Kituak pen hi cin ngaihsun in tu ni-in ih kip sak ding nasia takin ka thukim hi.

​​U San Ning:-(Matupi Myone MP).Capt.Mang Tung Nung genna sungah ka gen nopin ko khanglam Chin Mualtung mite in February kha sungin buh at hun ahih manin mipi ten man hun ngahlo uh a hih man December kha sung in hih sak ding cih ka gen nuam hi. 


U Lian Thuam:-(Chin Affairs Council Chairman).U Sang Ningin Capt,Mang Tung Nung pulak panpih na

​​Hiam?Nial na hiam?

​​U Sang Ning:-December kha a hih kei leh January 25 ni kip sak ding a ci hing.

​​Capt.Mang Tung Nung:-Kei gen pen February20 ni sial in mipi tawh khawmpi bawl ding cih a lungkim pih hilo hing.February 20 ni Chin National Day in ciapteh ding cih bek a thu kimpih hing.

​​U San Ning:-Kei pulak pen a nial hilo hing.

​​Capt.Mang Tung Nung:-A kipat cil pulak pen-Chin National Day-tua nungah 1948 February kha 20 ni in behlap in kong pulak hi.

​​U Lian Thum:-(Chairman).Bawl phat pulakna council ten na thukim uh hiam?:-MP khempeuh thukim ahih Man in a nuai a bangin puah pha in Chin National Day kikip sak hi.1948 kum February 20 ni zingsang 11 hun pen Chin National Day ci in Chin Affairs Council in teelin kiciamteh hi.Chin National Day pen February Kha 20 hisak dingin 1950 kum  October (9) ni-in Chin Affairs Councilte kikup na ah khen sat uhhi. A taktak in Falam ah 1948 February 20 ni a kibawl pawipi ii ngimna bulpi pen Kawlgam suahtak pawi Khamna bek ahihi.


Hih February 20 ni pen Vuantu Maung adingin gilh mawh ni khat hi kha ding hi.Vuantu Maung Gal kap tumin Maymyo ah 1918 February 20 ni-in Chin minamte pilna khantoh nading kipawlna phuan hi.Galkap pan 1924 kum in tawp in a khua uah sang phuan hi.1939 kumin Chin Mualtungmi kithu tuak pawl Phuan hi.


Governor patungah Chin minamte ngah ding kilawm nam(9)ngen uh a,tua dawnna piadingin Magwe menzi Mr.Mac Rekin,Falam Mangpi Nela leh Kanpetlet Vuandok Phunyo te 1940 kum February kha in va pai uh a,February 20 ni-in Vuantu Maung leh kipawlna makai teng sam in mipi kaikhawm uh a,thupulakna nei uhhi.Tua thupulak na ah a nget thute uh dawnna a piak ciangin lungkim loh na lak gawp uhhi.Tua thu hangin Vuantu Maung leh a makai mi (9)teng Chin Act 14(1)d tung tawnin a banban in man uhhi.Kawlgam in suah takna a ngah ciangin Chin ziza vuanzi hong sem in 1948 kum February 20 ni-in Falam khuapi ah suahtak pawipi khamna ah thu vanpi mah sem hi.Tua ahih manin a ma aa ding in ngilh mawh ni khat hi kha ding hi.


A KHAT VEINA  CHIN NATIONAL DAY KIBAWLNA.

A khat veina Chin National Day pen Vuantu Maung ii pianna Myone ahi Mindat khua ah 1951 kum February 20 ni-in kibawl hi.Prime Minister U Nu leh U lian tampi kah uhhi.Tua lak ah Karen minam Vuanzi U Man Ba Khine ;Home Affairs and Religious Secretary Takhin;Chief Forestry commissioner Shitu U Man;Shan State Parliamen Secretary U Kyabu;Chief administration U Aung cihte kihel uhhi.Tamada pa in zong lungdam pihna lai khak a Shan,Kachin,Kayah vuanzi ten zong lungdam pihna lai khak ciat uhhi.


CHIN NATIONAL DAY NI KHEL DING HAMCIAMNA.

1954 Kum in u Za Hre Lian makaihna tawh Chin Hills Congress Party in Pahsahpalah party tawh kopin U Za Hre Lian in Chin ziza Vuanzi hong ngah hi.U Za Hre Lian ii ngaihsutna ah February 20 ni-in Chin National Day bawl pen minam ni lim pualo in ukpite ukna tawpsak ciaptehna lim sun in Nainganzi tama pawl khatin ukpite siat na lambek ko na hun in zang ahih man in minam kilemna lim pualo hi cin ngaih sun hi.


Tua ahih man in minam ni pen February 20 nipan nidang khat ah khel ding hanciam hi.1956 kum October kha kipat in a kibawl Chin Affairs Council kikhopna ah Chin National Day pen February 20 ni pan ni dang khat peuhpeuh a bawl ding kikum uhin February 20 ni-in Chin National Day bawl na kham dingin khen sat uhhi.Tua Chin Affairs Council kikhop na ah MP14 (Pyitu Hlutdaw 6,Amyota Hlutdaw 8)lak ah 12 in lungkim pih uh a,nih in nial hi.Tua khen sat na pen U Za Hre Lian in 1957 January 29 ni-in tangko khia hi.Tua tangko nate 1957 Fanuary 31 ni a kithoh The Nation tadesa ah suak sak hi.Kawlgam lan pen gambup khuapi te ah kipai sak koikoi a,kawlpi leh Falam a tun lai takin mipi mai ah a tangko ahihi.


A hi zong in Chin National Day a piang sak U Vuantu Maung,Capt.Mang Tung Nung leh Chin Affairs Council pan independent party MP nih ahi U Ro Thang leh U Hrang Nawlte in U Za Hre Lian makaihna Chin Affairs Council ii sepna nasia takin nial uh in,a khamna dem bawlna in Chin National Day pen February 20 ni-in Tedim khua ah bawl dingin geel uhhi.Yangon a om Chin University sang naupangte in zong nasia takin mawh sakin Chin National Day pen February 20 ni-in bawl dingin geel uh a,Chin National Day Action Committee phuan uh in,tua committee pen U Tual Khua Mang in makaih hi.1957 February 14 ni-in kithoh The Nation tadensa ah Chin University sang nau pang 92 lak pan70 in Chin National Day pen February 20 ni a bawl ding khamna pen nial uhhi.CND Action Committee te U Za Hre Lian tawh kimu uhin Chin National Day bawl ding ngen uhhi.U Za Hre Lian in zong February 20 simloh a dang ni khat peuhpeuh ah bawl thei ci-in dawng kik hi.


Ahi zongin University sang naupangte nung kik tuanlo in February 20 ni-in bawl ding cih thu ko kik uhhi.1957 kum February 15 ni kithoh The Nation tadensa ah Yangon University pan laimi min pua sang naupang khat pan Editor tung kipia lai sungah a thubulpi pen ko Chin sang naupangte Chin Affairs Council langpan MPte ii khemna hi-in kei theih na ah Chin Affairs Council pen MPte Chin gam ki ukna vaipuak late counselor te tung pan thukimna ngah khit ciang Falam constituency pan Amyota Hlutdaw MP Thang Cin Lian in Chin Affairs Council ah pulak in a kikhen sat ahih na,vuanzi pan in kote kiang hong pulak in Chin National bawl ciangin Ukpite zat ki-ukna leh ukpite beina ni ciapteh na a kibawl hi,adang nainganzi semte pan zong minamte sungah kinam khenna bawl uh a,Chin National Day in ukpite ko in gen siatna pen a damsa meima ci tawh nuai kik bang sak a,Vuanzi pa in Chin National Day bawl theih nading ih ngeinate tawh kizom in ni khat teel dingin hong gen hi.Vuanzi pa gen pen ko ka thukim uhhi.cin kigelh hi. 


Tua Laimi min pua Chin University sang nau pang ii Editor tungah a piak lai pen CND Action committee pan in lungkim lo uhin,The Nation Editor tungah thuh kikna puak uh a,February 17 ni a kithoh tadensa sungah suak hi.Tua thuh kikna ah Chin National Day bawlna hangin minam lungsim beisak hilo in Chin minamte  kipum khatna piangsak zaw ding,ko aa dingin Chin National Day pen ukpite muhdah na lim laklo inChin Gamah Democracy pian khiatna thupi sak hi.


Laimi a kici mipen ko University sang naupangte tawh kaki kum kha ngei kei uhhi cin lai thuk kik uhhi.1960 kum kiteel na ah U Za Hre Lian in vuanzi hong ngah kik ciangin 1961 kum February 20 ni-in 13 veina Chin National Day penKhamtung khuapi Falam ah thupi tak in kibawl hi.Tua Chin National Day ah Chin ziza Vuanzi U Za Hre Lian in Prime minister U Nu leh US Ambassador Mr.William P.Show te zong zin mang dingin sam in kihel thei uhhi.


20-2-1966 kum in Chin National Day pen Chin Special Division Day ci-in khel dingin Taikhuai(3)sizungzimu U Myint Thein(Maj-Rtd) in lam lahna hong neih ciangin Chin Affairs Council in 11-7-1966 ni lai nambat Yahkah- 29/04(1) tawh Tawlanzi Council Ohkathah zum ah pulakna puak uhhi.Tawlanzi Council Ohkathah zum in 25-11 1966 ni lai nambat uhsah 15ba-66 tawh Chin National Day min mah tawh kawih huai hi cin thu za sak kik hi.Tua zaksak kik na pen Chin Affairs Council in 9-1-1967 ni lai nambat Yahkah 29/04(2) tawh Chin Special Division sung a om zum khem peuh, NahMahKhah Taimu(Mandalay),A tuanvuan Pianciazi zum Yangon ah thu thang suah sak dingin puak uhhi.1974 kum Kawlgam in Thukhun bulpi Upadi(constitution)pen 3-1-1974 kum in kip sak a,tua upadi khenpi(30)b sungah Chin Special Division pan Chin State ci-in kikhel hi.Kumpi Ulian pawl khat in Chin State Day cih ding lamlah na nei niloh uhhi.A hi zongin kikhel zawh na taktak tu ciang om tuan lo sam hi.


Minam ni vai ih buai na pen a pualam sang a sunglam pan khauh pai zaw mawk in khang no ten lim tak in ih ngaih sut theih na ding deih na tawh ka hih theih zah in kong kaih khop a hihi.

 

By

Thang Khan Dal

Tonzang Tualsuakmi.