Thursday, July 23, 2015

GAM DANG TUNG ZOMITE -3

GAM DANG TUNG ZOMITE -3
Gamdang tung Zomite ading cih a thumveina kong khahkhia hi. Topa in na omna mun leh mual ah cidam in hong kem hen. Lungdam Bawl leh Kumthak cidam ludamin hong zangsak hen. Tutung in thuli tate pattahzia, nupa kal thu, zu thu leh sum thu i ngaihsut khop dingin kong tel hi. A kicingin ka gelh loh hangin ngaihsutna leh i nuntakna hong noptuam nading lametna hi. Topa in a sim u leh nau mimal kim thupha hong pia hen.

1. Tate pattahzia tawh kisai:
Gamdang tungsate lakah haksatna khat pen “tate pattakzia” tawh kisai thu hi. Zogam ah a ten lai-in, pi leh pu, innveng innpam tawh naupangte kikhawl uh ahih manin tua zah takin nu leh pate ompihna kisam denlo uh hi. Tua bek hiloin khuasung lawm leh gualte tung panin zong kampau, gamtatzia a hoih hi-in a sia hita leh sin uh hi. Gamdang a kitun ciangin innveng innpam tawh kikhawl cih bang om loin eima inn ciatah ki-om hi. Mikangte in a tate uh satlo leh ciang tawh kisat theilo a kicih hangin amau a thu tawh na zo mahmah uh hi. Khang tampi thu leh la tawh kipattahna gam ahih manin ciang tawh sat kisam se loin a thu tawh na kikem uh hi. Tua hangin sanginn khawngah zong naupangte ukna in ciang kizang thei nawnlo hi. Pilna leh thutheihna tawh kikem uh ahih manin ciang kisapna na omlo hi.

The Times of India (December 1, 2012) ah India gam pan pai nupa Oslo khuapi, Norway gam ah palikte’n man cih kigelh hi. A thu pen Chandrasekar leh a zi Anupama te’n ta nih nei uh a, a tate uh sangkahsak uh hi. A ta uh Sai Sriram, kum sagih mi in a sanginn ah zunteh a, a pheituam kawtsak hi. Tua zuntehna hangin inn a tun ciangin a nu leh pate’n na taigawp uh hi. “Hih bangin zun na teh kik leh India gamah kong koih ding uh hi,” ci-in vau uh hi. Ni khat Sriram in a zunteh kik a, inn ciah ding lau lua ahih manin a sangsiate’ kiangah, “Inn ciah leng ka nu leh pate’n hong tai ding uh hi,” ci a, tua panin Palikte’n hih nupate tate kepzia amau ngeina tawh kituak lo ahih manin a tate uh laksak in inndang ah koihsak uh hi. Tua bek hi loin a nu leh pa Palikte’n man uh hi.

Zomite in i tate thu leh la picing bangin kamhilh kinei loin i deih bangin a gamtat loh uh ciangin tai leh sat i thuah thei uh hi. A thu tawh kihilh dingzia i siam nai loh manin ciangduai mah kizang tangtang lai hi. Tu’n gamdang a om naupangte thuhilhna leh lamlahna i tenna gamte mah bangin i neih kei leh ukloh keploh khang hong suak ding uh hi. A ki-uk lo khangnote in i lametna hong banglo kha ding uh hi. Hih thu tawh kisai-in i mailam lungngaihhuai mahmah hi.

2. Nupa kalbuai tam deuhdeuh:
Gamdang ah nasepna a kidelh tangtang hangin nupa a semkhawm mi tamlo hi. Sepna kibanglote adingin hunzatkhop hun ding tawm mahmah hi. Nitak nasepna panin gimpi in inn tung ahih manun tawldam kawma itna thu kamkum cih bang hun ngah haksa hi. Mikangte’n nipi kal khat sungin amau nupa bek nitak khat bang hun zangkhawmin, thu leh la kikupna leh hun kipiakna a neih lai-un, eite’n hun i neih sunsun zi leh tate tawh kizang lo hi. Lupna tunga i lupkhop theih hangin lungsim kitello kiho thei nawnlo tampi ki-om leh kilawm hi. Upate’n, “Zawlthu kalah sial thawl” a cih uh tawh kibangin nupa kalah sialpi leh bawngpi tawh kimaisak zawhloh ding thu thawl thei hi.

Gamdang a tung innkuante a pasal nu leh pate bekin sum leh pai na lamen lo uh a, numei lamte’n zong na lamen uh hi. Sung leh pute huh loh ding cihna ahih loh hangin, nupa kikal ah zong hih hangin kitelkhialhna hong piang hi. Zogam ah zite in inn nupi hi-in sum zongin diang masa lo uh hi. Ahi zongin gamdang hong tun uh ciangin numeite’n zong sum thalawh in khasum hong nei uh hi. Tua hangin ama nu leh pate zong sumkhak ding hong baihtuam tawh kibang hi. Nupa pawlkhat in sung leh teekte a kikimin sum khak uh hi, a cimawhzaw a om leh zong kitheihsiamna tawh tamzaw khak uh hi. Inn lam sum khakzia tawh kisai-in kilungkimsak lohna hong tam deuhdeuh kha mai tawh kibang hi.

Nupa nuntakna nisim mah in thu leh la kikum tawntung i cihte’n zong haksatna tuak uh ahih leh kum tampipi kikhen nupate in haksatna tam neizaw ding uh hi. Pawlkhat bang kum tampi kimu loin a om zawh uh gam thumna ah kimu in tua kum sung mah in a zi in naupai tawh thuahkhawm uh hi. Hih thu tawh kisai in Zomi bup in ngaihsutna hoih leh ciim a om peuhpeuh kidek hetlo in iki puak, thapiak ding thupi ding hi.

 


3. Zu mah kilel pen kici hi:
Zomi Association of Malaysia makaite tawh amau zumah January 2012 in ka kimuh lai un thukikupna ka nei uh hi. Amau kiangah, “Malaysia Zomite’ bangin buaisak pen hiam?” ka cih leh, “Zu in buaisak in zong kilel pen hi,” ci uh hi. Summuhna hoihzaw hong neih ciangun nidanga zusan suangbawlte’ bekin a dawntheih uh pen amau zong dawnzo uh ahih manin “tagah nawi mu” a cih bangin uang bawl gawp in kizang khial hihtuak hi. Malaysia bang Muslim gam hi in mi nautang muh in zu dawn cih a kideih lo hi. Amau zong zu dawn lo hi loin, a dawn uh hangin midang tawh kitot kiselna in na zanglozaw uh hi. Tua hangin gamdang pan a pai zukhamte in Malayte khut thuak tam hi. Amau, zukham kikem theilo thuhilhna hong nei in kingaihsun ding uh hi.

Gamdang tung khangno tampi zu hangin si a kicih loh hangin zukham manin mawtaw tuahsia, motor cycle accident, mite’n satlum, kaplum cih bang i tuak uh hi. Gamdang haksapi a tunzawh sawt loin zu leh sa hangin a hun loin sihna khawng i tuak ciangin nu leh pa inn lam a omte adingin thuak hak mahmah hi. Gamdang tung ahih manin a luang zong innlam kipuak zawh ding hi lo a, ei gam banga u leh nau in eima thu tawh misi kivui thei hilo lai hi. America gam bangah mi khat a sih ciangin dollar tul sagih panin tulsawm peuh mah a tawm penin bei hi. Nuntak ding baihzaw a sih ding baihlo hi.

Kum 13 sung (1996-2009) Guwahati Mission Compound ah ka om uh hi. Ko compound panin a kigamla lo ah zu namcin kizuak zihziah hi. Tua bangin khuapi sungah zu zuakna tampi om hi. Tua zah a tam zu zuakna a om hangin zukham a vak khatvei zong ka mu kei hi. Tua mah bangin zukham annkham a kivua kitawng zong kithei kha lo hi. Zudawn om cih a kitheihna bel zuthawl hawm tampipi ninbung ah kimu thei hi. Bang hangin mite’n zudawn uh a, kitot kiselna leh gamlumna in nei lo uh a, en zu kam nam peuh leng buaina tawh kizomin, zu zong kham phadiak hileng kilawm hi. Zu lel diak hiding ihi hiam? Bang hangin khua khat ah zukham khat om leh tua khuasung buaisak zo hiam?

Dr. Wati Aier, Oriental Theological Seminary a principal leh Naga singnuai mite kilem nading ah mapanna hangin Baptist World Alliance in pahtawina award a piakpa in, “Gam khangto ah mite’n zu a dawn uh ciangin mi buaisak kha ning ci hi leh kilawmin gamta uh a, Nagaland ah zukhamte’n mi buaisak ding zong uh hi,” ci hi. Tua hangin Nagaland leh Mizoram bangah zu kilim kham mahmah hi. Zu hangin amah leh amah kithahna, tualthahna, numei tampite sun leh zan kahna, ta tampite sangkah zawh lohna leh annlim nekzawh lohna piang hi.

4. Sum leh pai thu ah:
Sum leh pai thu tam lo gen behlap lai ni. Gamdang tung Zomite’n zing nai 6:00 panin nitak nai 6:00 tan khawng mah nasem tangtang uh hi. Gimpi in inn tung zingsang nai 5:00 pawl mahin zingtho leh nasem dingin diang khia uh hi. Tua banga na a sep kei uh leh sumzat ding neilo ding uh hi. Pawlkhat in inn lei a kicih hangin kum sawmthum sung piak ding a kila hi. Mawtaw zong kum thum panin kum nga sung khawng piak dingin la uh a, mawtaw lei kici hi. Khasim in inn man, mawtaw man, mei leh tui man a piak uh ciangin amau zat ding leh sum khak ding tam val khollo ding hi. Gamdang tungte’n nasem tangtang uh a, innlam a omte’n gamdang pan sum leh pai lametna bek tawh i omkhak ding kidophuai mahmah hi. Ahi thei bangbang sem tangtang kawmin inn lama omte’n zong na hanciam leh nuamtuam mahmah ding hi.

Khamtung a tenna inn zuakin Yangon khawng ah tate khaksa ne ding bekin i omsuk a hoih pen mah ahi ding hiam cih ngaihsut huai pha mahmah hi. Banghang hiam cih leh khua ah teng lai leng huan sung panin annteh lohing, singgah a kipan nek ding na omzaw ding hi. Yangon ah tuate sumbuk ah kilei tangtang pah hi. Zato vai khawngah nuamtuam cih a hih kei leh i tenna inn leh lo zuak ding ngaihsut masa in nei kei leng bang a ci tam ci ing. Gamdang tungte’n nutek patek hong vak ding mah hi. Ahi zongin inn lam ah a omlai khangno tampite’n nasep zong sawmlo, zong zonglo, sum lah zonglo, gamdang tungte’ vak ding bek lametna i neih leh hoih lam sangin siatna hizaw hi.

“Sumngahna hi peuh leh” cih tawh sep ding kilawm kilawmlo cih nei loin i omcip ding zong lauhhuai kasa hi. Gamdang pai nading sum leitawite’n zong Topa zahtakna tawh a kilawm nasep sem ni. Mailam saupi en kawmin gamta ni. Ei adingin metna ahih hangin midangte a dingin sihna cih bang vai i sai khak loh ding thupi hi. Sum bekbek i buaipih ciangin Pasian vai tawh kithuhual theilo ding hi. Sum deih pen a sia a hih zenzen loh hangin, deihluatna leh tua bekbek ngaihsutna sia mahmah hi. Tuhun ciangin tanu leh tapate bawng leh vok zuak bangin a zuak nu leh pa om koikoi hi. Cambodia, India, Bangladesh, Pakistan gamte bangah zahmawh a zat dingin a tate zuak uh hi cih thu kiza tawntung hi. Sum deihna hangin tate nangawn a zuak nu leh pa nuntakna siahuai lua mahmah hi.

I omna ciat ah Topa mah sam tangtang ni. I tate hang bekin ki-it, kilem innkuan suaksawm ni. Gamdang tung Zomite ading a kicih hangin, inn ngak mite adingin zong a kisam thu mah hi dingin ka tuat hi. Topa in a sim u leh naute thupha hong pia ciat hen.

Rev. Dr. J.M. Ngul Khan Pau

 

 

Gamdang tung Zomite – 2

Gamdang tung Zomite – 2

Gamdang tung Zomite tawh kisai a ban zom kik thei i hih manun lungdam ing. Ka gensa bangin hih thului ngimna in gamdangah namdang tawh i kikholh ciangin i phattuampih ding cih deihna hi. Eima theihna leh kizatna mun panin i paikhiat ciangin mundangah i gamtatdan ding theihsa cih bang omlo hi. Amun leh amite tawh kituakin sin ding theih ding na om toto hi. Tua hangin gamgi i kan ciangin i theihsa tampi zattheih nawnloh a, a zat theih ding zontawm a kulna gam kitung hi. Sin ding a tam semsem ciangin sin ding om khempeuh sin pah ning cih lungsim a neite gamthak tawh kilem baihzaw hi.

Amau leh Ei: Leitung a liat mahmah hangin i gamtatna mun leh mual lian khawllo hi. Tuhun ciangin mawtaw leh vanleng tawh zin ziauziau thei ihih manin i khuahekna mun leh mual hong lianzawta hi. A gam a liat hangin i lungsim neu maw lian maw cih om hi. I lungsim a neu leh i gam neu ding a, i lungsim a liat leh i gam lian ding hi. Mikangte lungsim khat bel picing kasak mahmahna om hi. Mithak gamthak panin hong tung a om ciangin a lungsim sung uh ah hong simmawh kha phial zongin tua bang kampau leh gamta hetlo uh hi. America a Mikangte dingin kikoih leng, midang gamdang mi hong tungte ei hauhna hong duhgawh ci-in i simmawh bawl kha ding hi. Amau tua bangin mi simmawh bawlin gamta lo uh hi. Tua sangin huh ding i kisapna hong huh dingin mansa in om uh hi. Mikangte pen ei tawh kibang loin vak mawkmawk, cimthoihna in mi inn ah hawh cih bang nei lo uh hi. Midangte hun beisak hih ding kidawm mahmah uh a, tua mah bangin midangte’n zong amau hun beisak mawkmawk dingin phallo uh hi.
Amau leh ei cih lungsim om tawntung hi. Tua hangin Japan gam bangin gamdang mi khang tampi Japan gamah a teng khin zongin Japan mi bangin seh theilo uh hi. Tua hangin Japan gam a nop mahmah hangin amau mi na hih kei leh “amaute” leh “eite” vai tawh om ding cihna hi. USA ah a tung peuhpeuh tua bangin kicihna kumpi vaihawmna panin gamdang mite ciamtehna a om hangin gam mi hihna ngahte tua zahtakin haksasaklo uh hi. Nam lian ahihna uh a kilatna in thukhualna nei, midang huh nuam in kem nuam uh hi. 2004 kumin South Africa a Leitungbup Thunget Khoppi ka hawh lai-in kei hong muh ciangun China man (Sen pa) hong ci uh hi. China mi hi ziau leng cih nophuai tawh a kibat hangin ei zong ni khat ni ciangin nampi kisuak dinga, Chinese-te kiangah zong Zomi na hi uh hiam a kicih hun hong om mawh lo ding hi.
Gam leh lei kineilo cih lungsim i puak hangin leitungah kei gam kei khua cih ding nei lo mi tam mahmah hi. Tuni dongin Gypsies kicite India gam khawng panin Europe na tung uh a, Russia khawngah tampi na om uh hi. Ka gam cih ding neilo uh hi. Tua mah bangin Persi minamte zong India gamah a hau penpente lakah kihel uh hi. Amau gam buapih loin sum leh pai leh pilna zong uh a, India gam a company lian Tata, Birla leh adang tampi neite ahi uh hi. Miten gam a buaipih lai-un, Persite’n sum leh pai zonna (business) buaipih uh a, sum leh pai nei ahih manun leitungah thupina khat nei uh a, ki simmawh theilo hi.
Leitang nei masa ding maw, pilna siamna nei masa ding? Leitang i minam min tawh kiciamteh nei kei hang ci leng kikhial ding hi. Zomite tenna Mizoram, Chin State, Manipur gam, Chittagong hill track, Tripura leh tu’n gamdang kitung zihziah ta hi. Tua ahih manin leitang neilo kihi loin a kigawm khawm nailo bek i hi hi. A lang khat ah leitang nei kei leng tuni koi tengah teng i hiam zong cih theih hi. Pawlkhat in leitang nei masa leng a dang teng hong piang lel ding hi ci hi. A gentehna in pilna siamna i neih kei leh leitang i neih hangin namdang, paudangte’n hong uk veve ding hi. Gam pawl khat “suahtakna ngah” ahih hangin amau gam mi mipil tawm lua ahih manin gamdangte uk, kep kisam veve tam mahmah hi.
Khang Nihnate: I tenna gamthakte ah nu leh pate’n tate khualna in sep theih bangbang “gim ing, tawl ing” ci loin sem tangtang uh hi. Amau sum leh pai lim zon lua uh ahih manin khang nihnate nu leh pa tawh kikhawl man loin khangcing uh hi. Nu leh pa tawh kiho hun tawm nei lua ahih manun amau pau (mother tongue) siam ding zah in siamlo uh hi. I tate Zokam theisak ning na cih leh hopih tangtang leteh tua panin hong siam ding uh hi. Ahi zongin, “Zokam innsungah zang ung,” na cih hangin tutkhop, holim hun na neih kei uh leh i pau a siam ding zah un siam theilo ding uh hi. Innkuan pawl khatte’n tate tung panin Mikangpau sin uh ahih manin nu leh pate’n tate Zokam tawh hopih loin Mikangkam tawh hopih uh hi. Mikangpau sinna in na tate na zat leh na kisik ni ciangin bawlphat kik theih hilo ding hi.
Tua ciangin nu leh pa sum leh pai haksatna nei mahmahte a tate un a gen khiat loh uh hangin zumpih uh ahih manin amau pau nangawn zumpih thei uh hi. Ahih hangin nu leh pa laipilna nei, sum leh pai zong tua zah a buailote; a tate un zumpihlo ahih manin amau pau leh gamthakte pau nuam takin zang khawm uh hi. Hong paikhiatna gam zong tua zah in zumpih tuan lo uh hi. America ah Brazil khawng pan hong pemte laipilna zong nei, sepna zong kiciantak nei uh ahih manin a tate un Mikangpau leh Portuguese pau nuamtakin zang thei uh hi. Ahi zongin Mexico, Ecuador leh Honduras khawng pan hong pai nu leh pate’n Mikangte lo khawngah sum thalawh uh a, inn nuam hetlo sung khawngah teng uh ahih manin a tate un Mikangpau bek thupisakin Spanish pau zang ngamlo uh hi.
Khang nihnate’n kei gam cih ding a neih uh hangin, a nu leh pate gam zong amau hihna khat in tuat uh a, gamthak zong amau-a mah in tuat uh hi. Tua hangin amau gam lui ngaihna zong bangtan hiam khat nei uh hi. Amau khangah nu leh pa pau a zat theih kei uh leh tua gam lui pen tawh kizopna a lunggulh uh hangin haksa hi. Mikanggam a om ka hih ciangin, “kiMikangsak” mahmah ning a cih hangun Mikangte’n gamdang pan hong pai mah in na tuat veve uh hi. Mi pawlkhat in hih haksatna bang ci cih ding cih thei loin na gumthuak uh hi. Nu leh pate gam tawh kizopna a neih nop uh leh tua gam pau hiam, nu leh pate pau hiam a siam uh kisam hi. “Kei zong Zomi hi ing,” hong kicih hangin kiho thei kei leng haksa mahmah ding hi.
Israel mite kum tul nih dek tak gamdangah a om sungun Israel mi hihna mangsaklo uh hi. Ahi zongin amau Hebrew pau mangngilh uh hi. Tua hangin 1948 a suahtakna hong ngah uh ciangin amau pau sin kik uh hi. Israel gam ah a ciah kik peuhpeuh in amau pau sin kik uh hi. Tua mah bangin Korean te USA ah khang thumnate in amau pau sin dingin Korea mahah va zin thei uh hi. Khang nihnate’n a nu leh pate hong paikhiatna gam zumpih in amau pau zong thupi simlo thei hi. Ahi zongin khang thumnate’n a pi leh pute’ pau theihnopna nei kik thei uh a, sin kik uh hi. Bang hang hiam cih leh amau tua gam pan paite zumpih nawn lo uh hi. Amau kipatna tangthu thei nuam in thupi sim kik uh hi.
Kawlgam pan hong pai Zomi khat in ama mi hihna (identity) a gen ciangin kawlgam a pumpi tawh a nutsiat khit hangin a lungsimin nusia zo lo hi. Tua hangin America gam khawng i tun ciangin Kawl ann, Kawl la leh adangdang kithupi ngaihsut kik bilbel thei hi. Kawlgam hoihna bang kigenna om leh kisak theihpih dingin kimansa hi gige thei hi. Gamdang gam tuamah na om hangin na lungsim gam nih ah om tawntung hi.
Tagah Nawi Mu: I gam, khua leh tui-ah nek leh tak haksatna hangin gamdang i tung hi. Gamdang i tun ciangin nek leh tak na baihlam mahmah banah a lim a al dang zong nezo dawnzo dingin ki-om hi. Tua bang ciangin kikem kidawm loin i gamtat ding lauhhuai hi. Kei muhna ah zu mahmah in hong siasak kasa hi. Midangte’n zu a dawn hangun ihmut nopna nei thei uh a, gamlumna bawl loin amau inn tung uh hi. Zomite’n zu i dawn ciangin bang hangin gamlum sese ihi hiam? Zu hangin khangno khangham bangzah in sihna tuak khin i hi hiam? Zu loin nungta thei nawn vetlo zulungvei kitam semsem leh kilawm hi.
Mikang gamte a tamzaw zu dawnna gam hi. Kum 18 pha khin zo khangno in ama lunggulh bangin a gamtat theihna gam hi. Ei pen tua bang gam iva tun ciang ei leh ei kikem a hoih sawm ding haksa kisa lai hi. Bang hang hiam cih leh u leh nau, kim leh pamte hong kepna tawh a nungtate i hi uh hi. Tua ciangin Pawlpi mite in zong hong kem hong cing uh hi. Mimal a kikem siam sangin tangpi tangta in hong kep manin gamtat hoih gamta i hi uh hi. Tua ahih manin kuama hong uk nawn lohna i tun ciangin kei leh kei ka hanciam ding cih sangin suakta kisa in kisiatlawh zawsop hi. Zomite nupa kikal buaina thu dotna August 2010 a kong khah khiatna ah “papi zu kham thei” i buaina lianpi hi ci-in hong kidawng hi.
Niangtui khum leh moh lim nono ne zo loin i khang khia uh hi. Buhsih nangawn nisimin i duh bangin kine zo lo hi. Sa meh i nek ni ding bangin i om nuam tuam hi. Tua bang haksatna panin gam khangto i tun ciangin duh zahzah nek theihna gamah i kikep, i kidek kei leh thauna, sikhang natna cih bang natna tuamtuam kingah baih mahmah hi. Lawmte khat in, “Duh bangbang i nek theih lai-in nek ding kinei vet lo hi, tu’n cidamna hangin i nek theih nawn loh ciangin nek ding tam mahmah hi,” ci hi. I duh mahmah lai-in nek ding kinei lo, i nek theih nawn loh ciangin nek ding hong kicing mahmah cih zong hamphatna ahih hangin thubaih lo hi.
Nek leh tak thu zong kikemsiam takin i zatheih ding thupi hi. Nidangin Mikangte’n sa lim nek mahmah uh hi, ahih hangin tuhun ciang anteh lohing, mehteh, mehgah lim nekzawta uh hi. Zomite’n anteh bek ne zo-in sathau kan leh sa khawng mah kiduh hi. Anteh lim nek mahmah kisam ahih lam phawkhuai hi. Nidangin ak pum khat innkuan khat in kine thei hi. A sa nek khak ding haksa pian ahih manin thunget zong hahkat kisam hi. Tuhun ciangin ak pum khat mi khat in kine phiuphiau thei hi. Mikangte duh bangbangin ne ziahziahte a thau lua tampi i mu uh hi. Ei zong kikem kei leng amau mah bangin kipuak kihkeih ding hi.
Thukhupna: Kawlgam leh Vaigam khawngah inn i lei ding ciangin sum kicing i neih masak kisam a, tua tawh kilei in inn leh lo kinei thei hi. Mikang gam i tun ciangin inn leh lo bek hilo mawtaw zong leiba, ahih kei leh abat (credit) in kilei thei hi. Inn leh mawtaw lei i kicih ciangin sumbat hau mahmah i hih lam kiphawk loin a sum neitakpi mah i kisak ding lunghihmawhhuai hi. Credit Card tawh van lei thei dingin credit card companyte’n i min tawh a card hong zuak thei uh hi. Tua tawh i deih khat leiin i kui mengmeng uh hi. Credit card pen Mikanggam ah zangkhial in a cimawh mi tawmlo hi. Tua ahih manin sumbat neih ding baih mahmah a, a hunlap in na lohkik pahpah kei leh na sumbat hong tam lua thei hi.
Mawtaw hawl theihna letmat driving license zong DMV zumpi mah panin kumpi ngeina bangin neih i sawm ding kisam hi. Lamkal ah palik zuautheite tung panin lei ding cih khawng sawm het loh ding hoih hi. Gamthak i tun ciangin Mikangpau i siamna dingin ESL program kumpi in hong vaihawmsak hi. Hih bang pausinna ah Zomite kihel manloin sum leh pai i zong tangtang uh hi. Mikangpau siam ding i hanciam kei leh gamthak i tun hangin i gamtatna hong neu mahmah ding hi. Pau siam mite’n nasepna a hoihzaw, a kipzaw hong nei ding uh a; pau siamlo te’n nasepna a hoihlo zaw deuh hong nei ding uh hi. Pasian in i omna gam ciat ah thupha naak hi dingin Ama thupha hong pia kim ciatta hen.
Rev. Dr. J.M. Ngul Khan Pau

Gamdang tung Zomite – 4

Gamdang tung Zomite – 4

Thu Masa
Gamdang tung Zomite tawh kisai Khang Nihna (Second Generation) thu tamlo kong gelh hi. Ngimna bulpi in – i tuah khak thute leh i zatpahpah theih ding lamlahna ahih khak leh cihna hi. Gamdang tungte zong nungkaihvei vive na hih manun lungsim mun khatah om theilo bek tham loin nupa kum tampi kimulo leh tate tawh zong kum tampi mah kikhen i om hi. Lupna khat tungah lumkhawmte zong tua thu genkhawm kha kei si hang e cih ding tam ci leng kum tampi kimu lote adingin haksa mahmah ding hi. Gamdang i tun ciangin singkung hi leng i po-na mun panin kibotkhia in lei dangah kisuan tawh kibang hi. Tua hangin i kisuan thakna leitang tawh i zung a kilem nading hun ngak kisam kha ding hi.
Gamdang tung khin, ahih hang lungsim sungah tenna Zogam mangngilh lo ahih manin pumpi in ava om nawn loh hangin lungsim khempeuh khua lui ah vakvak lai cih bang om hi. Nu leh pate’ adingin a dam sungun a khua lui uh mangngilh taktak thei lo ding uh hi. Vaimim leh be huan cih bang i khua lui ah kham piikpeek a i nekna gam thak i tunna pan zong tuate mah kilunggulh veve mawk hi. Buhsih leh aksa nek ding tam mahmah na-ah bang hangin vaimim belpi tawh huan tangtang i hiam cih leh i khankhiatna ann mah kilunggulh ahih man hi
Tutung in Zomi gamdang tungte tawh kisai gen ding thute sung pan in Khang Nihna thu kikum leng ka ci hi. Hih thu tawh kisai i telsiam leh gamdang a i lunghimawhna hong nuamtuam ding hi. Ahi zongin kitelkhialhna leh lungkiatna zong hong tun thei hi. Gamdang tung i gen laitak in Topa Jesu zong kumpi Herod in thah dingin a zon manin kum nih khawng a phak laitak-in Egypt gamah na galtai hi. Joseph leh Mary in gamdang tungte haksatna na tuak uh hi. 1990 kum in Egypt ka hawh lai-in inn khat Joseph leh a innkuanpihte tenna kici ka mu ngei hi. Tua inn ah teng maw cih a kitheih cian loh hangin i Lai Siangtho in Egypt ah kum bangzah hiam a om lam uh hong hilh hi. Gamdang na om haksatna na tuak ciangin Topa kiangah, “Nang zong kei tuah bang haksatna tuak khin na hih manin ka vai hong gualzawhpih in,” ci-in thungetna nei in.

Khang Nihna (Second Generation)
Zogam tawh kisai lunglenna leh muhnopna khang khatna nu leh pate neihzah in khang nihnate’n nei nawnlo ding uh hi. Tua bek hi loin nu leh pate’ haksatna leh gimna thuakte’ amau adingin tangthu tawh kibang bekin amau thuak khalo ahih manun tua zah in thupi in simsak lo kha ding uh hi. Tua sangin a nawngkaizaw ding ahih leh khang nihnate leh nu leh pate kikalah Mikangte’n generation gap (khang kibansam) om hi. Tua i cih ciangin i tuahkhak thute kibanglo lua ahih manin thu khat i gen khop ciangin i ngaihsutzia kibanglo hi. Tua pen mental gap (ngaihsutna kibansam) zong kici thei hi.
Khang nihnate’n vaimimcim leh gatam huan cih bang thupi sa loin Mikang ann fast food mah hong duhzaw ding uh hi. Burger leh Potato Fries khawng mah a nek uh ciangin lungkim bek ding uh a, amau hong khan khiatna leitang in a puak ahi hi. Niangtui sangin Co-ca Cola, Pepsi leh Sprite cih bang dawn nuamzaw ding uh hi. Ann thu bek hi loin inn lam a om ni leh gangte, meltheihte sangin Hollywood movie star te min leh tangthu hong theizaw ding uh hi. Nu leh pate Mikangpau zat siam hong sa loin, zong hong zumpih mai ding uh hi. Innkuan a tutkhop, thu kikup sangin TV mai ah movie et hun hong tamzaw ding ahih manin innsung khat ah omkhawm ahih hangin kiho lo cih bang hong tam ding hi.
Tunai a ka laibu sim David W. F. Wong gelh Beyond Finishing Well sungah labu gelhpa in Moses leh Joshua makaihzia leh amau thakhek ding piakkhiatna thu lim gen mahmah hi. Moses in ama thakhek ding Joshua tungah vai khempeuh ap in, amah zong Pasian in a nuntakna la hi. Tua hangin Israel mite’n Joshua makai thak tungah mitsuan in amah zui uh hi. Moses om lai leh makai thakpa sangin Moses mah a zui nuam tam ding hi. Makaite’n zong makaihna hun kikhek zawh ciangin a sepna mun ah om nawn kei leh hoihpen hi. Tua ahih kei leh “nang hun leh ama hun” ci-in i seppihte’n hong gengen ding hi. Joshua a sih ding ciangin makai khat tungah a vai ap loin Israel tate nam sawm leh nih makaite tungah ap hi. Joshua khang mite om laiteng Israel tate’n Pasian mah na zui uh hi. Ahi zongin Joshua leh ama khang hong sih khit ciangin amau tangthu hong lamdang hi.
Galdo mipite tu-in inn leh lo nei in hong teng uh hi. Ahi zongin galdo ding nisim in om nawnlo ahih manin hong lungnuam in kitawldamsak uh hi. Tua bangin galdo ding om nawn lo, nek leh dawn nuam sa-in hong om uh ciangin Pasian hong phawk nawnlo uh hi. Nisim sih leh hin kikal ah a om lai-un Pasian beel uh a, huhna ama tung panin lamen tawntung uh hi. Hun nuam leh tawldam hun hong zat ciangin Israel mite’n Pasian phawk nawn loin amau nopsakna leh lunggulhna bangin hong gamtata uh hi. Tua mah bangin Zomi khang nihnate’n zong nopsakna, pilna, hauhna i neih ciangin Pasian i mangngilh khak ding kidophuai hi.
Princeton Professor Alejandro Portes in a laibu gelh Legacies: The Story of the Immigrant Second Generation sungah America gamah tuni in gamdang pan pem mihing 30 million om a, gambup milip ah 15% bang pha khinzo ci-in ciamteh hi. Latin America leh Asia gam panin a pem mi kum 1960 zawh in tam pen hi. America gamah Mikangpau kithupi sim lua ahih manin khang nihna a tamzaw in Mikangpau bek thei in a nu leh pate’ pau thei nawn lo uh hi. America gammi suahna khat in a kiseh hangin, nu leh pate pau theih nawnloh supna lianpi hi. Tua ahih manin Mikangpau leh amau innkuan pau thei khawm leh hong khankhiatna uh nu leh pa ngeina (custom and culture) zong simmawh lo ding uh hi, ci-in na gelh hi.
USA pen U-Start-Again cihna hi a kicih ka za ngei hi. Na khempeuh sin kikna gam hi, ci uh hi. Tua mah bangin pem thak mite’n America gam a tun uh ciangin septheih bawltheih hanciam mahmah uh a, zong lawhcing mahmah uh hi. A hangin mi lawhcing nuamte’ adingin hamphatna kongpi kihong tawntung hi. Nu leh pate’n tua hangin nasep hahkat mahmah uh a, amau kipumpiakna panin a tate un sangkahna ah hanciam in a lawhcin ding uh lamen uh hi. Vietnam pan hong paite bang nu leh pate’n thagum tawh septheih bangbang sem uh a, tuni in a tate uh doctor, engineer, scientist khawng hi khin zo uh hi. Pem thak naupangte Mikang naupangte sangin zong lailam hatzaw uh hi.
Asian Paradox cih tawh a kiciamteh khat pen nu leh pate’ laisiam lo, Mikangpau zong pau thei mello ahih hangin a tate uh laisiam mahmah cih hi. Laisiamna tawh Mikangte phak sawmna lim neih mahmah uh hi. Tua mah bangin zong valedictory leh salutation sanginn ah kineih ciangin Asian sangnaupangte’n pahtawina ngah hamtang uh hi. Asian sangnaupangte’ laisiamna leh lawhcinna thupi i sak laitakin Mikangte’ thukhualna, midangte hih bangin amau gamah lawhcing leh zong hong haza loin pahtakna pia uh ahihna thupizaw hi. Pemta hong pai theihna dingun sum leh pai, inn luah ding a kipan nek leh tak amau huhna tawh sai khin uh hi. Hih bangin huhna hong piak manun nu leh pate’n nasep ding neipah, tate zong sangkahpah hi. Hih hamphatna i mangngilh het loh dingin kisam hi. Midangte hizah a khual lungsim leh ngimna nei Mikangte pahtakhuai lua hi.
Mailam ah hun ka ngah bangin Hun Zeekzia (time management) leh pawlpi tawh kisai (Church and denomination) kong gelh ding hi. I mangngilh loh ding aka deih bel in – nopsakna leh cihtheihna khawng i neih ciangin David Kham laphuah bangin Jesu hong itna bek hi cih i mangngilh loh ding kisam kasa hi. Banghang hiam cih leh Solomon in Paunak sungah mite thuakzawh loh thu thumte lakah, “Sila khat kumpi a suah ciang,” cih na gelh hi. A lian ngeilo hong liat ciang thuakhak hi. Mi a hausa, a pilsate tung pan sin ni. Topa thupha.
Rev. Dr. J.M. Ngul Khan Pau

Tuesday, July 14, 2015

PHONE LEH IPAD ZATZIA

PHONE LEH IPAD ZATZIA
Hihtawh kisai in Zomi te Gam khangto mun ah ih om tawh kizui in gennop pawl khat om in asim mimal khat ciat no lungsim tawh a kituah kei leh hong na maisak un.

Zomite mun western gam, Kawlgam leh India gam ah ih kitheih zak a ih omna ciatciat ah khuahun khantohna tawh kiton in Phone leh Ipad kizang ciat ta hi.

 

I. Phone te bang2 company bawl hi ta leh Battary tha tuansa (charging) sain mi tawh kiholoh ding pen thupi mahmah ding hi. Ih muh leh ih zak2 sa om bangin tua dan a azang mitampi te phone puakkhapna hangin aliam tampi om ahih manin hihtawh kisai-in kidawm tek thei ding inkideih sak hang!

II. BIAKINN LE KIKHOPNA AH
Leitung khantoh tawh kiton in phone kinei ciatin tua phone te ah Lai Siangtho, Viber leh atuam2 kikoih in kizang ciat hi. Camera in zonh kizang hi.

1. ZOMIte
Zomite western gam leh muntuam2 ah ih omteh tagah nawimu bangin Phone leh Ipad te kisawk kha ahihman in Biakinn leh KIKHOPNA khat peuh2 ah Lstho etna leh La etna peuh in kizangin hoih mah2 sam napiin tua kawmin Viber leh Fbook peuh ah kisawk kha ham tang hi.

Tua bek hilo games peuh tawh kibuai thei a, mai lam en lo in nuailam enen in ih lungsim ah thukigen ki ciam teh lo kha thei hi.

USA ah Pastor Khat in Biakinn ah hidan in ci hi. Zomi te aw phone ih mek2 sang in Biakinn ah Off un, Lai siangtho hong pua in Laibu panin en tang2 zaw ni. Gikna sak uh leh zong Kikhom nong paiteh Motor tawh hong pai na hih manin Motor hong puasakin lel ken teh, ci hi.

LSTho sung ah Mite ading Limpha na hi un. Enteh tak na hi un acih bangin thupi mahmah hi. Hitak pihi phone le Ipad te Camera azang ih hih kei buang leh Biakinn sung leh kikhopna khat peuh2 ah thudang in zang lo Viber leh Fbook La cihte in zang lo in off theih ding bel thupi hi. Mite ading limpha hih sawm tek ni!

2. MANGKANG/MIKANG TE.
Mikangte pen eite sangin internet leh phone , Ipad cihte azatna uh sawt ban ah eisangin A hoih zaw tham nei uh hi. Ahih hangin Ka muhna leh kabatna ciang ah , Atawtaa deuh ka hih kei leh Pulpit khong leh Kikhopna khat peuh2 ah Ipad leh phone khawng, Na zang tam het lo uh hi. Kawlten ah ZOMI te hauh pua lah acih bangin. Zomi ten tuni ihnuntak zia uh kiet phat zel ding kisam ei.

Kizepdan zong Pasian thu umte na sexy lo uh hi. sexy kizem deuh teng bel Pasian theilo teng mah na hi lel hi.


Ih phone uh leh I Ipad te uh Pasian hong piaksa ahih bangin Pasian phawk lo liangin mun leh mual khen thei lo. mun kilawm ah zang siam dingin Topan thupha hong pia hen! eikia ih om na khawng ah Lai Siangtho simna in ih zat theih leh thupi ding hi. Biakinn pen Biakinn sungdanin zang siam leng!

Asim kha mimal khat ciatin nuntakpih in Midangte a dingin Limpha ih hih theihna dingin Topan thupha hong pia hen.

Lungdam
Siam Khaute

July 14

 

Friday, July 3, 2015

TUI BANG LUANGKHOP DING ZOMI NANG LE KEI TAVUAN/MAWHPUAK

ZOMITE TAVUAN / MAWHPUAK
Tu lai takin Zomi te mai lam kalsuan zia ding khatin Singtang mite Chin state sung ate hi ta leh Manipur India ate hi ta le hang ih mawhpuak/tavuan uh lian mahmah lai hi cih tawm pu lak nuam hang. Politic tawh kisai in tam ih gen theih aom vat kei a, ahi zongin NAM vai tawh kisai in Nam Khat, Lawng Khat in aluang khawmthei nailo ZOMI te ih hih man in Lawngkhat in ZOMI ci a ih luang khop theih na ding Nang leh kei Tavuan/mawhpuak ahi hi, cih tawm Pu lak nuam hang. Makaite in hong sem zotuan lo ding a, Aneu pen pan alian pen dong in ih sep ding ahi hi.

Myanmar Chin State sung ah om ZOMI akici khin thei nailo awkaih/pau tuam azang deuh te in: “Sihzang pau, Tedim pau, Teizang pau, Zo ham, Ngawn pau, Falam”pau ahi hi. India sung ah “Paite pau, Thado pau, Vaiphei pau, Gangte pau leh Hmar pau” hi a, ih pau zui-in Mi Nam Khat in ih kingiahsun tek phial uh hi. A dang tampi om in tuate tawh hih ih gelh theih teng pen ZOMI ah tuibang ih luan khawm a, NAM khat in ih din theih na ding un Aneu pen pan Alian pen ZOMI kici sa te mawhpuak lian pen ahi hi.

Kum 100 lom val sung ih kikhen khit uh a, ih omna leh tenna zui in Pau leh Ham kizang in hong kilam dang a, Zomite  ngeina sangin ih omna le tenna Namdangte dan leh zia azui nuam phadiak te ih hi lai hi. Ih awsuah leh Pau tawh NAM tuam in kibawl ding hi leng atung a ih gelhsa te sangin zong kinamtam lua lai kha ding hi. Tuni in tuapau leh ham omna zui a ih zatte sangin Ih kizopna, Unau ih hihna hong langsak Ih BEH tawh kizon hun mahmah kha ding hi.

BEH ka gen takciangin Pawlkhatte in BEH buai abuai cithei a, ZOMI kici dingte pen kici vek thei nailo ih hih manin BEH tawh kizon kikan a, NAM khat a dinding pen Campaign ih zat uh hong kul san mawk hi. Bang hang a cika hiam cih leh MIZO te bangin ZOMI hing kici kim thei nai lo hi. BEH kibang gegu nam tuam dan leh pau tuamdan tek ah ki-omin kituam dang lai mahmah hi. MIZO bang, AMERICAN cih bangin minam tampi in ZOMi hi ing, ih cihtheih na dingin BEH thu sutloh aphamawh hun hong tung hi. Politic ah na gualzawhna(Aungmyan) dingin zong BEH pih leh phungpih te mah in hong gualzo sak bek ding hi.

1997 kum in Paite leh Thado(kuki) hong kibuai a, tua tungtang panin Saklam a om ten Kawlgam ah ah behpihte uh ih omlam hong phawk panpan zel hi. Ih thungaihsutna uh atoi lai dan, kikhang ma mahmah lai hi. A BEH in sut ni ci leng hong saulua ding ahih manin ZOMI akici te in Ih beh pih leh BEH unaute Bang Pau zang lak a na om, na teng uh hiam cih pen kan a, Tuate kiang ah Unau hihna pulak in, NAM khat hi hang ZOMI hi hang cih pen ih kigen ih kikawm, ding tua ahih kei leh Namdangten hong nenniam lua ding cih ih pulak ham tang ding kisam hi.

A thei khin tampi zong om ni in BEH ka theih pak pawl khat koikoi ah om Bang pau zang cih hong pulak samsam ning in tuatung tawn in Bang ci CAMPAIGN ding cih ih mu ding uh a, zong na kan tek un. “Sihzang pau, Tedim pau, Teizang pau, Zo ham, Ngawn pau, Falam leh Thado”pau ahi hi. India sung ah “Paite pau, Thado pau, Vaiphei pau, Gangte pau leh Hmar pau” tuate sung ah Bang BEH tengom hiam kei beh teng bang pau zang sung teng ah om hiam ci-in kanin NAM khat hi hang ZOMI hi hang ih cih tek ding kitang sam mahmah kha ding hi.

Eg. 
#Tedim le Paite pauzang sung ah Songthu beh om, Falam ten Chawngthu ci, Thado ten Chongthu ci, Mizo leh Hmar ten Chawngthu mah ci.
·       Tedim le Paite pauzangte sungah Suantak beh ci, Sihzang ten Suantak/Thuantak beh ci, Zote’n Suantak mah ci, Vaiphei ah Suantak mah om
·        Samte beh Tedim le Paite pau zang lak ah om, Ngawnte pau zang om, Zoham zang om, etc.
·       Sektak behte Tedim leh Paite lak ah, Vaiphei lak ah, leh etc ah om,
·         Zahlang leh akiunau pih behte Teizang pau zang lak ah, Ngawnte leh etc.
·         Guite beh Teizang pau , Tedim le Paite, Thado te lak ah adim in om zel hi.

Hih teng pen theih pak ding a kong gelh hi a, tuni akipan in ZOMI aneu pen pan alian pen dongin Ih pau le ham zatna, ihomna sung ah BEH omteng kanin ham leh Pau tuamte zangte lak ah na BEH aom hiam kan in, tuate lak ah Bang beh teng om cih ih kan tangtang a, kinaina ding bawl in, Nam Khat hi hang ZOMI hi hang ih kicih tangtang ding pen thupi mahmah ding hi. Nang leh kei Tavuan leh Mawhpuak na hi.

NAM it taktak ih hih uh leh hihdanin hih le hang, tuzawh kum 5 sungin kithei tuah in NAM khat in ZOMI kici thei kim tek ding hang a, mailam ih Khuasak leh nuntakzia ding, Mailam kalsuan zia ding hong nuam mahmah ding hi. Tua hi leh Politic na semte adingin zong Gual lelh hong tawm mahmah ta ding hi.

ZOMI Nam lian in ih om theih na ding nang leh kei TAVUAN LE MAWHPUAK ah hih lam phawk tek ni.

Lungdam asim kha mimal khat ciatin Zomi na it leh ih beh ih phungtawh kikan tangtang a, ih kinaina uh theisak a, ih hanciam ciat ding kisam ding hi. BEH kibangin ih kiho theih kei leh zong kiho theihna pau or Kamphen zang a ih kizop teitei ding uh kong deihsak hi.

Topa thupha
Siam Khaute
July 3, 2015