Wednesday, April 29, 2020

ZOMI 1970 mateng vaihawmna tawm leh kipumkhat ding

 ZOMI BEK ZOMI BEK.
#Thumanpawlkhat_aomhangin_deihkaihleh_upmawhgen_om
Thu theihna

Col. Khen Za Moong inn ah, khangno pawlkhat pai in, a interview na ah “Ko neu lai in ZOMI om kei, EIMI ki ci bek ung” ci in gen hi. Mipawlkhat in “ZOMI” omlo ci Colonel mihai pa, aci tawh, Col. pan’ bangmah thei kei a ci tawh ih mawh sak ngeingai hi. A taktak in, amaa cih nop thu in, a mi omlo acii hilo in, a mi a om eimi te in “ZOMI” ih kici nai kei hi leh “ZOMI” cih minam min om nailo a cii ahihi. Kei zong  maan hi a ci pawl ka hihi. Hai nong sa uh hia?

Ei Zomi te taangthu hong kan masa mi namdang te in, “ZOMI” cih minam min azatna omlo in, “ZO” bek na zangh uhhi.

1871-72 The Lushai Expedition sungah, “Paites” “Sokte” “Sokte under Kamhow of Molbhem” cih dan in ih minam min na kicianteh hi. “Zomi” cihna omlo hi.

Dr. E.H. East 1901-1911 laibu at “Burma Manuscript” sungah ih minam min “ZOMI” cih khat vei zong na zangh lo hi.

1917 kum Piantit ah Labour Corps ih pai ciang in, Unit 61 ah “Sukte” leh “Sihzang” leh Unit 62 ah “Kam Hau/ Tedim” ci in nacianteh uh aa, “ZOMI” cih minam min kizangh vet nailo hi.

Sangmangpa J.H. Cope 1910-1939 in, ih Zolai hong bawlsak bek thamlo in, Laisiangtho, Labu, sang aa zat ding Zolai simbu tampi leh Tedim gam Thu kizakna( News Paper) zong hong bawl sak aa, tua te sungah “ZOMI” cih kammal kizatna omlo hi. Ahizong in, Khalkha gam Zokhua aom mite a genna ah “ZO MI HING” cih kammak khatvei bekbek na zangh hi. “Tedim Kam, Kamhau Dialect” leh a mite a gen ciangin, “Kam Hau, Sihzang, Sukte” cih bangin minam min na khen in zangh hi. Cope topa laibu bawl, “LEITUNG, KHAMTUNG GAM THU LE KAWL GAM THU BU” published 1931 bu tungah “TEDIM KAM”  cih laimal gawm na zangh in, ki-uk na lam te at dan official “TIDDIM” na zanghlo hi. KAM HAU DIALECT cih na zangh lo leuleu hi.

Sangmangpa F.O. Nelson 1939-1951, Tedim khua hong tun ciang in, J.H. Cope topa te maaban hong zomto uhhi. Nelson tonu laibu at “Rough Road, Good Life” sungah “ZOMI” cih laimal zat na omlo hi.

 “TEDIM” zong “TIDDIM” in na at hi. A mite “Kam Hau Mi” na ci hi. WWII maa ciangciang “ZOMI” cih minam min zatna laitawh ciapteh na khat nangawn a om kei hi. Ka theih banlo “Zomi” cih minam min zatna lai tawh ciaptehna,  a omkhak leh hong lak ta un ci in kong thum hi.

Dr. Desmond Kelly laibu at,  Vuandok Norman Kelly (1939- 1945) “Kelly’s Burma Campaign” sungah, “Kam Hau Tribe, Sukte or Sokte tribe, Siyins” cih bang in ih minam min na ciapteh hi. “ZOMI” cih minam min  a kizatna omlo hi.

1948 kum in, Tedim gam uksung aom ih Ukpi te, Hausa te, leh laithei khangno makai teng in, eimi te laipilna lamah tawisang na ding in, laisim theihnang tawh kisai kipawlna khat na phuan in, “ZO EDUCATION BOARD” cih min naphuak uh hi. (Theiding “ZOMI” Terminology, minam min, na zanghlo uhhi.)

Rangoon University leh Judson College aa sangkah Chin sangnaupang te-in, 1947 kum in, sangnaupang kipawlna khat na phuan uh aa, “Hill Chin Student’s Union” na phuak uhhi. 1952- 53 sangkum in, a masaa pen, Hill Chin Student’s Union Annual Magazine bu na bawlkhia uhhi. Burmese, English, Falam, Haka, Tiddim, section in khen in, thuluui (Article) amau dialect ciat tawh at uhhi. Ei Tiddim sangnau pangte in, “ZANGKONG ZO SANGNAUPANGTE PAWLPI” kumcin Magazine 1952-53; TIDDIM PAU na ci uhhi.

 (ZOMI Terminology kizangh nailo hi) Thawng Chin Thang T.P.C., B.Fr.S., Consulting Editor, R. Vung Suan, MBBS. (Final) Editor, Khat Suan, I. B.Sc. (For) ih Zomi mimuan teng a paa hi.; Tua bang mah in, 1956-57 kum ciang dong “ZANGKONG ZO SANGNAUPANGTE PAWLPI” mah naci lai uhhi.

 Consulting Editor: Dr. R Vung Swan M.B.,B.S; Editor: S.P. Vung Cin Thang B.A.Ed. (Fl.Yr.); Associate Edito: Thawng Do Zam I.Sc. Sr.
Dr. Suan Za Dong, M.B., B.S, D.O. in Liapian “Pau Cin Hau lai” in, (Roman alphabet a’ kihello) “ZOMI” cih “Word” at thei ahih man’ in, nidang pek (Pau Cin Hau lai) a pian ma pek in “ZOMI” cih kammal “Terminology” or minam min om khin hi ci in gen hi. Ke’n tua ka sang zo kei hi. Bang hanghiam nacih uh leh, “ZOMI” cih kammal  or terminology or minam min a om khit ma’n aa, Pau Cin Hau lai in, “ZOMI” cih laimal “Word” a at-thei hizaw lo in, lai bucing ahi man’ in “ZOMI” cih kammal (Word) a at-thei hizaw hi ka ci hi. Roman Alphabet a zanglo, Kawllai, Thailai, Japanlai, Senlai etc.. te in zong “ZOMI” cih lai mal a mau lai in at-thei ciat uh hi. Tua in “ZOMI” cih minam min a om hang hizaw lo in, laipicing a hi hang hizaw hi.

“ZOMI” cih kammal pen tuhun ciangin ih “MINAM MIN” ding in ih saangtheih leh ih pomkim ciat kammal ahihi. Tua hangin eite “ZOMI” ih kicii hi. Tu khanghun ciangin ih minam min “ZOMI” cih pen, Kawlgam, Vaigam, a om eimi mimal kim phial in ih saangthei aa, zong ihdeihpen ih minam min ahi hi.

 “ZOMI” cih kammal (Terminology) ih minam’ min dingin officialy aa, kizat na te in, anuai aa bang a hihi.
  Plain Chin, Hill Chin, Kuki, Mizo, Thado etc.. minamkee khempeuh in, “ZO” (Jo,Yo,) pen ih generic name hi cii in saangkiim thei hi. “Mi” pen mihing “Human being” hi aa, tua tegel gawmin, ”Zomi” “Zopeople” cih ih minam min dingin na saangthei uhhi.

A taktak in, eimi te sangin, minam dangte in “ZO” na zangh/pom zaw uh hi. A mimal min nangawn ah na zangh uh hi. Gtn: Zo Tum Hmung (Lai Tum Hmung ), Zo Bawi (Laimi Bawi), Zo Ram Thang (Mizo Ram Thang) cilo uhhi. Ei mite’n ei phuah tawm (Gtn: Zo Khual, Zo Khup) cih simlo ihpu ihpa hong phuah sak min ah “Zo” tawh kipan min nangawn ih nei kei hi. “Zo” tawh kipan numei’ min tezong a tappih min tawpna “Zo” ahih hang ahihi. Banghang in, amau minam dang te in, “ZO” or “ZOMI” deihlo ih ci thei hiam?

1948 kum in, United Manipur Joumi organisation (1948) [later United Zomi Organisation (1958)] ci in “Joumi” or “Zomi” cih kammal na kizang masa pen hi. Given the incresing vernacularisation of clan and politics since the mid-1940s and 1950s, this argument is refuted by patterns of mobilisation. The formation of clan-based dialectal organisations like the  Vaiphei National Organisation(1944)………United Manipur Joumi Organisation (1948) [Later United Zomi Organisation (1958)]. (Rethiking ‘tribe’ identities: by Proff. Dr. Kham Khan Suan Hausing.)

1953 kum ciangin, Rev. S.T. Hau Go hanciam in, Chin Special Division (Now Chin State) buppi, Kalay - Kabaw Valley, Tamu Valley aom Chin te, Kuki, Thahdo mite khempeuh in ih minam min, ih true identity “ZOMI” na saangthei kim uh aa, “ZOMI BAPTIST CONVENTION (ZBC)” na phuan uhhi.

1958 kum in, Tedim khua ah pilsinna sang khat kiphuan aa, “Zomi Baptist Academy (ZBA)” min naphuak hi.

1966 kum ciangin, Zangkung ah University/ college sang kah Zomi sangnaupang te in, kipawlna khat phuan uh aa, “Zangkung Zomi Siamsin kipawlna” na ci uhhi.

1972 kum pawl aa kipuahpha, ih Zolai Simbu sungah “ Z = ZOMI TE HANLUNGCIAM KHANGTO DIAM”  ci-in, primary sangnaupang pan kisinsak pah a hih man’in, khangthak naupang te a kipan ih minam min “ZOMI” hi cih ahilh hilh ii hi gige hi. Tuciang ih sinsak nawnlo pen, ih ngaihsun khialhna khat hi.
1962 kum Revolutionary Council hong kah ciang 1962 July 7 ni in, Revolutionary Council kumpi deihloha lungphona nei sangnaupang teng kaplum ziahzaih in, Students Union Hall zong Dynamite tawh kap kham hi.

 Students Union zong hong beisak hi. 1964 kum Union Day (Feb 12, 1964) ni in, ethnic groups (Taizinta) sangnaupang te ading in, “Literature and Culture Sub Committee” kici sangnaupang kipawlna phuat khuan hong kipia hi.

 Rangoon University Chin sangnaupang te in zong, “Chin Students’ Literature and Culture Sub Committee” hong phuan hi. Tua hun akipan, University sangnaupangte maakaih natawh “Chin National Day” hong kibawl kik ahihi. Tua hun aa kipan, Rangoon University Chin sangnaupang te in, Chin National Day Banner atdan ding ki thukimna kinei zolo ahih ciang in, kumkhat “Zo Minam Ni” or “Zomi Nam Ni” koi zaw in ki-at lian’ cih ka ciapteh theinawnlo hang in, Zopau in ki-at hi. A kum kik ciang in, “Lai Phunpi Ni” cii in, Lai-pau in ki-at leuleu aa, kumsim in kikhelsak uh ahih man’ in, sangnaupang te’n kisaang kim thei lel hi.

1969 kum a kipan University Sangnaupangte maakaih natawh, honguk Kumpi te deihlohna lungphona ki nei toto aa, 1977 kum a kipan, Kumpi in, mun tuamtuam, khua tuamtuam ah “Regional College” hong phuan uh hi. Unversity Sang te omsak nawnlo in, Sangnau pang teng “Regional College” te ah hong khenthaang uh hi. Tua hun a kipan Chin National Day a kibawl ciang in, Regional College Sangnaupangte makaihna hong suak hi.

1981 kum pawl in, Rangoon Regional College aa, ei Zomi sangnaupang maakai Thuam Khan Suan B.D.S leh Hang Khan Khai @ E Khai te in, tanglai pek a kithum ngeilo Chin National Day Banner at dan (Zomi Nam Ni leh Lai Phunpi Ni) tawh ih kitawt tawt sang ci in, Chin State Myonee dang sangnaupang maakai te na’zol (Sizung) in, Chin National Day Banner ah, ei Zolai lah paa ding a mau lai zong a paa ding ci in, “ZOMI PHUNPI NI” ci in na at uh hi.

 Namdang sangnaupang te in zong ih minam min “ZOMI” a sangthei na higige uh hi. Bek thamlo in, Chin State sung aa om namdang sang  naupang teng kilungtuak tak in, 1982 kum Phunom khua aa kibawl, “Khuado Pawi” bang vasim khawm ngeingai uhhi. Namdang mi Haka, Falam, Matu, Mindat etc.. sangnaupang te in, tuhun zah in “ZOMI” cih kammal zadahlo uh hi.

Zo minam bup kigawmna ding, suahtakna ding lunggulhna mah tawh kum 1988, May 19-21 sungin Champhai khua-ah FIRST WORLD ZOMI CONVENTION ON RE-UNIFICATION khawmpi kibawlin, Kawlgam, Manipur, Mizoram leh mun tuamtuam pan mi tul tampi in siim hi. Hih khawmpi panin Zo minam bup kipawlna ding ZOMI RE-UNIFICATION ORGANISATION (ZORO) hong piang hi. Hih khawmpi leh kipawlna vai a hawm leh a thusapite pen 1972, January 21 ni aa Manipur, Daizang khua-a kiphuh, Pu T. Gougin leh Pu S. Thang Khan Gin ngaihte-te makaih ZOMI NATIONAL CONGRESS (ZNC) party leh Mizoramah a diakin Pu Brig. Thenphunga Sailo makaih PEOPLE'S CONFERENCE (PC) party ahihi. (J. Thang Lian Pau, editor Zolawta, February 20, 1998)

Khatvei leu, Zo minamte kigawmna ding leh suahtakna dinga mala dingin 1993, April 9 ni-in Kachin gam, Phupian khua-ah pawl khat hong piang leuleu a, tua pen ZOMI RE-UNIFICATION ORGANISATION (ZRO) mah hi leuleu in, Pu Khai Za Song Guite alias K.Guite in President panmun lenin, makaih hi. 1997, July kha in Yangon University kah Zomi Siamsin khangno 20 val in "Zoheisa Unit" ci-in sisan tawh kiciamin phut uh a, ZRO sungah lutin panmun tuamtuam lenin hong kalsuan uh hi. Pu Khai Za Song Guite zawh ciangin 1997 kum Pu Thang Lian Pau (Tonzang MP) ZRO President tu dong sem suak hi. (J. Thang Lian Pau, Zolawkta)

1997 kum March ni 9 ni in, “ZOMI” misuang kipawlna, “Zomi Innkuan Singapore” Singapore khuapi ah na kiphuan khia hi. 2006 kum in “ZOMI” minsuang “Zomi Association of Malaysia” Malaysia gam ah kiphuan hi. Tu in leitung bup mun khempeuh phial ah “ZOMI” misuang kipawlna te om zo hi.
Hih thu te ih et kik ciangin, Kawlgam, Vaigam, Bangaladesh gam aom, Chin, Kuki, Mizo, Vaiphei, Gangte etc… teng in, ih minam min “ZOMI” asaang thei kim na himawk hi.

ZOMI BEK ZOMI BEK.
Khatvei lai in-ah, U Lian Uk B.A, LL.B Thantlang MP in, a lai-at na khat ah, no Tedim te in “ZO or ZOMI”   unn (or) aituam bawl (Monopolized) lua uhteh cih hi ci-in Dr. Suang Za Dong (Austrilai) in hong gen ngei hi. Hih lua hi. Ei lam mi (Tedim, Tonzang) teng in, “ZOMI” minam min pen ih unn nuam, ih aituambawl lua kha mah hi. “ZOMI” ih nausek suksuk hi.
1990 kum ciangin, Zomi te movement ding in leh Kawlgambup kitelna ah, mee kuang lui nading in, “Zomi National Congress” ih phuan hi. “ZOMI” cih minam min pen ei ading bek in ih neusek leuleu hi. 1990 kum Kawlgam kitel na ah, ZNC min tawh kuang kilui aa, Tedim ah MP mun khat, Tonzang ah M.P. munkhat kingah hi.

1993 kum ciangin Tedim, Tonzang leh Lamka gam aom Zomi pawlkhat kipawlna,  “ZOMI RE-UNIFICATION ORGANISATION (ZRO)” ih phuan leuleu aa, 1988 May kha aa ki phuansa, Zo minamcin kipawlna, “ZOMI RE-UNFICATION ORGANISATION (ZORO)” tawh kipawl lo in, “ZOMI” ihki neusek suksuk leuleu hi. Hun khat sung India lam aom ih saanggam, Paite, Simte, Zo etc. tawh zong khut kilen in kalsuan khawm himah leh 2018-19 kum lam a kipan, makai te kilemlo na hang in, Paite bang in “ZOMI” cih minam min hong saang zonawnlo zawsawp hi. Ih Zomi makai te in, Zomi unn (monopolized) nuam lua ih hih kha keitam cih huai hi.

1995 kum ciang in, Zomi a kici phadeuh pawl in, kum 40 val “ZOMI” minam min kiptak aa kizangsa “Zomi Baptist Convention” ‘ZBC’ pan ih tai khia hi.  Chin State buppi leh Kalay Kabaw Valley pan, Kawlte leh Mikaang te’n “Chin” ci aa hong sap minam (Lai, Laimi, Chomi, Zomi, Kuki, Thahdo, …) in a san’ theihsa “ZOMI” pen Tedim leh Tonzang myonee ading in, “Zomi Baptist Convention Myanmar” ‘ZBCM’ phuan in ih neusek suk hi.

 Siyin Region Baptist Association, Zo Baptist Association, Kabaw Valley Baptist Association, Kuki Chin Baptist Association, te in hong pawmlo lai khemawk hi. Tedim Association of Baptist mitawh Tedim gam leitaw lam aom eimi pawlkhat ZBC ah sul na hei ki leuleu. Zomi teng sial-ek den bangin ih kikhenthaang hi. “ZBCM” in Zomi te biakna hi aa, “ZBCM” pawl a hilo peuhmah “ZOMI” hilo, “ZOMI” langpang hi ci-in, numei naupang te telkhialh zahdong dingin a gen, makai thuhilhsia pawl khat om mawk hi. Zomi Tuiphum pawlpi sung veve ah ei leh ei ih kigal bawl hi.

Tonzang myonee Tonzang Baptist Association leh Tedim myonee pan Meitei gungal kual Teizang kampau pawl khat, ZBCM hong aituam bawl leuleu uh aa, ih Kawlgam sung aom minamkee kikhen in, ih Zomi minam hong cidam sak hetlo zaw hi.

2005 kim pawl in,  Zomi Movement, Zomi National Congress pan in, nai-ngan-ye party “Zomi Congress for Democracy” ci in a min ih khek leu leu hi. Zomi manbup vai ZNC’ Zomi Movement pen Political Party ZCD ah ih neu sek suk lailai hi.

2014 kum in, Kawlgam kumpi in, U.N. panpih na tawh milip kisiimna (Census) hong bawl hi. Minam kee khempeuh Computor tawh nasep ol nading Code Number hong pia kiim hi. “ZOMI” min tawh Code Number kinei lo hi. Hih Indeginous Ethnic group a hihlo gamdang mi te (Others) a’ding Code Number 914 pia hi. Zomi Movement leh ZCD maakai te in, Zomi a deih tengin 914 ah ih minam mi “ZOMI” ci in ih khum ding hi ci hi. Code 914 a khialo te “ZOMI” deihlo “ZOMI” langpang te hong kici leu leu hi.

 Launa tawh ih vekpi in, maakai te’ thu ihzui aa, 914 ah ih  kikhum hi. Tuni dong bangmah thu leh la ih kanzo tuan kei aa, “ZOMI” cih minam om hi cih zong officially ciaptehna ih ngah zo kei hi. Tua inzong “ZOMI BEK” mah ih cih hang ahi hi. “Vakhu muk bawl” mah ahihi.

2015 kum Kawlgam bup kitelpi ciang in, ih maakai pawlkhat in, ZCD party in ih Zomi minam party hi, ZCD mee (Vote) pialo te, ZOMI hilo, ZOMI deihlo te, ZOMI langpang te hi hong ci lanlan leuleu hi. Gamdang aom teng bang in, innlam aom a innkuanpih te kiangah ZCD mee napiak kei uhleh sum hong khak nawnlo ding hi ung ci in, ih vau/tawng zawzen hi. Hih thu te in, eimi sung mahmah ah ih minam ZOMI ih neusek na bek thamlo in, kikhenkhap nading atawsawn sawn ih hi gige hi.

Hih mah hi, Kawlgam bup kitel ciangin ZCD ih buakhuan aa, Tedim leh Tonzang ah MP 6 ih khah hi. A tamzaw (Majority) ii hihi. Tedim leh Tongzang khuapi gel simlo, Chin State myonee dangte’ khuapi teng ah, sun le zaan (24 hr.) 7 days a week electric mei taang zihziah hi.

 Maha Dat-Aa meikhau nawkna khuaneu te na ngawn ah mei taang lai hi. Aw ZCD Zomi nam party nang koi ah om na hiam? Bangding in na hong taisan hiam?

Ko te in, lampi  keek in, Concreate lampi, Nylon Kattaya hong bawlsak hilo ka hi uh hiam? Khua pawlkhat ah sanginn ka hong lam’sak uhhi.

 Bengngong bang aa, khuadang gamdang aom natu nate te uh tawh kiho theilo, tu in Iphone leh Samsung Galaxy tawh mel kimu in tongdam kiluan theih nang’ kong bawlzo uhhi ong ci ding uhhi. Ke’n aman’ takpi kong cih in ah, tuate in nidang pek note kahmaa hun akipan leitung khantohna dungzui in, Kawl kumpi’ Development Planning kibawlsa te ahihi.

2018 kum ciangin, Baptist World Alliance (BWA) ah member ngah thei nading in, ZBCM maakai te in, Zomi Baptist Churches of America (ZBCA) hong phuan khia uhhi. U.S.A gam sung khuapi khuaneu te ah hong zin kawikawi in, Tuiphun pawlpi Thu-um saa te sungpan in ZBCA pawlpi 40 val hong phuankhia uh aa, U.S.A gamsung aom Tuiphum Zomi te hong khenkham lailai uhhi. ZOMI te bangci kipum khat thei nawnta ding?

2020 kum March kha ciang in, Pandemic Coronavirus positive Kaptel khua ah hong kimu khia hi. Kawlgam bup linglawng hi. Tua natna nei Kawlgam ah hong tamsemsem aa, natna ngah te aamau State or Taing Detahgyi Khazai (District) zato ah kipuak hi.

 Ei cina zong tua thukhun zui in Falam Zato pi ah puak ding ahihi. A hih hangin, aamau Amyothar Hlutdaw M.P pa U Zung Hlei Thang in, Tedim cina pa’ Falam Zatopi ah apuak loh nading tungsiah ah, amaa power zang in official lai na tin pah hi. COVID 19 cina te Falam ah kipuaklo pah hi. Kawlpi khua ah Kawlte; 8888 makaite, Kawlmi kipawlna atuamtuam te in zong, Zomi COVID 19 cina te, Kawlpi Zato a puakloh nading tungsiah ah lai natin khin zawzen hi. Paulap ding thugil a muh uh ciang aa hongnial (Denial) kineih uh hi a, nidang lai pek in, “ZOMI” te ki ultung saklua hong kisaa uh hang in, hong mudah,  hongdeihlo honggalbawl, (Prejudice) hongsimmawh hongneu-etna (Contempt) khin-uh na hi gige  zaw hi. Tua kawmkal ah eimi te, Naiganyee Party,Tapidaw Biakna tuamtuam in ih kikhen sawnsawn lai hi. Kua mah in ZOMI te hong kihta nawnlo hi.

ZOMI’ Naiganyee Party; ZCD, USDP, NLD M.P te in, Falam or Kawlpi Zato ah cina hong puak sak zaw ding maw? Or Tedim Zato ah a’kisam zatui zahaa, PPE, vanzat te leh 24 hr electric mei Generator hat khat amanlang thei penpen in hong puak zaw ding na hi uh hiam?  cih, Naingandaw ah pangkhawm in lai khat ih at phah ding hizaw hi. ZCD M.P tengin Vice President (1) tung minthuh in lai ih tin aa, USDP, NLD party dangte ih zawn kei ta lailai hi.

 M.P te koi ah om na hi uh hiam? “Mipi deihna bawl zolo kahih man’un lau in kabu uh hi” hong ci kei zaw unla, “Hiah om ing ZOMI aw hong sawl un, Kei kapai ding hi!” hong ci zaw un. Na kuangluii na (Constituency) mipi in hong lam-et hi. 2020 kum kitelpi ciang in, a’ gahlo hiang khempeuh te kisatan ding aa, mee kipialo ding hi, na kuangluii na mipi te in ci hi.

Tua ahihciang ei “ZOMI” sung mahmah ah “ZOMI” neusek suksuk nawnlo in, kipumkhat aa, vai khat pepeuh (Any Cause) ah ihpankhoptheih ding, ih kipumkhat ding khuahun in honsawl hong ngen ta hi cih phawkciat ni!

“UNITED WE ARE INVINCIBLE; UNITED WE THRIVE”

Lam-etna lianpi tawh,

Khupkhan Thang Taithul
Norman, Oklahoma, U.S.A.
March 31, 2020.
(Revise on April 29, 2020)
ZomiNational


NA PUMTUNG AH NATNA HONG DOSAK DALSAK DING VITAMINS

NA PUMTUNG AH NATNA HONG DOSAK DALSAK DING VITAMINS 
Na taksa sung a Natna adal nasinsan kang or tui pen ahatsak thei nam Vitamin C hi a, Vitamins C khat peuhpeuh nekzel pen hoih hi!

Tua kawmkal ah Tua natna do ahatsak ahi Korean-te bawl HEMO HIM kici om a tua naleitheihna mun a om leh Kawlgam lam leh mundangte ah zong om ding in lam en hang tuate neleng natna hong dalsak ih taksa sung ah om sisan pen hatsak hi!

Vitamins C pen Immune Systems akici taksa or sisan sung a natna hong dalsak  Kawlte cihdan leh Tuiphyo pen hatsak hi! Zomite in Zogam leh mun tuamtuam ah anlim mehlim nezo denlo ih hih manin Vitamins taksa tung a kisam zah kingah zo ngeilo ahih manin zong kicina baih hi! 

Ahih theih laisiah na dangdangte sangin Vitamins complex tuamtuamte nekden zo leng hoih hi. Gam khangtote bang ah a duhduh uh nezo napi un, Nikhat Vitamins tang1 netangtang veve uh hi! Zogam leh Zomite in nek tangtang ding kisamsan ih hihlam kiphawk ni! Vitamins Tuamtuam leh A Diakdiak in Vitamins C in Natna tuamtuam ih ngahlohna ding hong dalpih in, ih neihsa natna nangawn Anasiat lohna ding or akhan semsem lohna ding hong dalpih hi.

Zomi pihte akua mahpeuh cidam in ih om a Pasian ih lungkimsakna dingin hanciam ni! Vitamins tuamtuam leh Vitamins C nekzawh ding hanciam ni!

Topa in Cidam in Amah aphatzo ciat ding leh Ama deihbang nungta ciat dibgin SIAN in hong SIAM hen! 

Lungdam
Siansiam Khaute! 4/29/20


Monday, April 27, 2020

GUALZAWHNA DING KALSUANZIA NAM 10

 Gualzawh nading kalsuan zia nam (10)

1.Tu mahmah in kipan pah in

Na lawhcing nuam hiam?na khangto nuam hiam?na gualzo nuam hiam?na pil nuam hiam?Tumahmah in kipan pah in,na ngimna te na lungsim sungbek ah koih in beisak ken la,tu in semkhia pah lel in.
.
2.Planing bawl in(gelsa in nei in)

Ken!!! kum bangzah sung in bangteng semzo ding aa,bangteng sem man ding?nikhat in bangzah sem ding?kha khat in bangzah semzo ding cihbang in nasep zah ding le nasep dan ding,na zawhman zah ding planing gelsa in koih dimdiam in.

3.Mi lawhcing sa te tungpan sin in   

Na mai aa pai sa mite thudong in.gentehna::gamdang pai ding na hih le a omsa,a tungsa mite dong in.Sumbawl nahih le na mai aa sumbawl masa te thudong in.Na kim na pam aa mite sepdan,bawldan,gamtat zia te en inla,ciing,zui in.Na sepkhiat nop taktak te na lungsim,na mitkha ah na muhtheih nading in hanciam in.

4.Nang le nang kikhel in(change yourself)

Na kisap khat na ngah nading in na neihsa khat na piakkhiat kul hi.Na ut,na deih te na ngah theih nading in na kikhel kul hi.Om hithiat in bangci khantoh theih ding ih hiam?Na hun khempeuh manpha tak in zangh inla,na hun mawk beisak kei in.

5.Na khempeuh santheih sawm in

Gensiatna,guallelh na,khelhna cih te pen ki tuak hamtang hi.Hih te na thuakzawh,na thuaksiam ding kisam hi.Hih te hang in thanem pah kei in.Kei ka mel,ka duang minta,mintami te dan in hoih kei cih te zong na sansiam ding kisam hi.Ahi zong in amau te dan in kei zong gualzo thei,hau te nuamsa thei lua ing cih pen na up ding,na san ding,na lakngam ding thupi hi.

6.Na khelhna pan in pilna la pah in

Na kipatcil lam aa na khelhna te hang in pilna,siamna in lak theih,zattheih sawm pah in.Mihing cih pen a khial ngeilo omlo aa,ei le ei ih ki khel,ih hanciam ding thupi pen hi.

 7.Na lungsim khauhsak in

Bangbang nasem zong in lungkhauh tak in sem in.Na lungsim na khauhsak kei le na ngimna,na tupna tungzo lo ding hiteh.Lungsim thahat le ki gualzo bek hi.

8.Nang le nang kimuang in

Nasepna khat peuh ah nang hong buaisak thei omden ahih man in nang le nang kimuang in.Khakhat sung in ka gawng zong in phamawh kei,kha 2 sungin thaukik lel ning ci in kimuanna tawh na nuntak ding kisam hi.

 9.Na haipih dong in sem in(crazy) 

Mihai bang in gamta in aci ih hi het kei hi.Nasep khat peuh hai hong kisak dong,na hai pih liang zahdong in sem in aci ih hi zaw hi.Ih sep khat peuh kin tak,buai tak in ih sep ciang in gualzawhna kingah pan bek hi.Misang in sem zaw,uk zaw in a ci ih hihi.

10.Cikmah hun teh nusia ziau kei in( á€¡á€›ႈံးေပး)

Ih kalsuan na khempeuh ah ki tuk thei,ki puk thei den hi.Hih pen akhiatna om nailo hi.Ih tukna mun pan in thokik in,ih paikik ding pen a khiatna,a deihna hi zaw hi.Thokik,ding kik aa ih kalsuan kik na pen a thupi hi zaw hi.

Tun kalsuan zia ding thei ta na hih le tutu in,lumlum in,om hithiat lai ding maw?Tu in ki pan pah in.Na ngimna,na tupna te na lungsim ngaihsutna te tu in zui pah,sem pah,kalsuan kipan pah in.

Original writer....#TgCinSuum

Saturday, April 25, 2020

COVID-19 LEH KA NGAIHSUTNA Rev. Dr. J.M. Ngul Khan Pau

 COVID-19 LE KA NGAIHSUTNA
 Rev. Dr. J.M. Ngul Khan Pau

1. Leitung galpi nihna (World War II) tawh a kibangin leitung bup a buaisak hih pulnatna ahi hi. Gam khangto penpente le a niam mahmahte zong a kibangin kithuak ciat hi. A hau penpen le a zawng penpente zong hih natna in khen nei lo hi. I thuak ciat ahih hangin gam le kumpi ukzia tawh kisai-in kikhah kolzaw le a kikhakcip kibang khin lo hi. Ka zakna khatah Lamka lamte bang zingtung nai 3:00 pawlin mehteh mehgah zuak le lei dingin tho khin uh hi. Ciamnuihna in, “Corona virus thawhma in tho peuh leng lauh ding om kei,” a ci zong om hih tuak hi. Natna in zong ihmut hun nei dingin kingaihsun hi leh kilawm hi. Tua bangin natna ihmu bek hi loin bei hun ding i ngahlah peuhmah hi.

2. Gilkial luat manin a si a om mah bangin lungkham manin a si zong om hi. Thomas Schaefer German Finance Ministerpa zong hih pulnatna hong bei zawh ciangin German gam le European Union sung sum haksatna hong om ding mu kholh ahih manin amah le amah meileng (train) kigawi lumsak hi. Tua mah bangin lungkhamna hangin amah le amah kithat tampi hong om hi. Ko omna Guwahati khuapi ah, pasal khat ama innluahna sungah a sisa in kimu hi. Natna nei a si hi loin gilkial lua-a si hi, ci-in kigen hi. Hotel ansaite khempeuh hong kikhak leh annkhing kipaihna-a nek ding a zong uite nangawn zong gilkialin zawmcip uh hi.

3. Hih natna hangin a si mite mulkimhuai mahmah hi. Bang hang hiam cih leh hih natna ngah cih a kitheih-a kipanin a sih dong innkuanpihte’n kem kha nawn loin a sih dong a kem doctor le nurse-te bek muh in nei uh a, a sih ciangin zong kuamah in vui thei loin zato (medical) lamte’n vui uh hi. Sihna tuak ciatciat dingin hih natna tawh sihna tuakte lungzuang khuangai lua ding cih kithei hi. Cancer natna khawng i lauh mahmah hangin a natna kilawh theih hi lo ahih manin a sih dong innkuanpihte’n kem thei, hanmual dongah kha thei uh hi.

4. Hih natna hong kipat zawh innkuan sung kilemna, kizopna, ki-itna hong om mah bangin leitung bup ah pa tampite innah hong om uh ciangin a zi le tate buaisakin khut kha cih hong tam mahmah hi. France gamah papi tampite’n zu dawnin inn a om zi le tate adingin lauhna le lungkhamna tun uh hi. COVID 19 panin natna ngahte kep nading zato inn a kibawl uh mah bangin papi zi le tate buaisakte kep nading inn zong buaipih in kigen hi. South Africa ah lockdown om zawh ni 10 sungin innkuan buai 90,000 om kici hi. Dr. Khaizakham in, “Inn (building) lam ding i hahkat mahmah uh a, a sung om i tate i lam kei uh hi,” a ci hong phawksak hi.

5. Hih natna tawh kisai kamsanna (prophesy) a ngah le dam nading a pulak Mikang kamsangte’ cih bangin a piang vet lo natna hi-in kiciamteh hi. “Paisan Pawi (Passover) ciangin bei ding hi,” “Ni hong sa mahmah ding a, hih natna lungno khempeuh kangtum ding hi,” “Nang COVID 19 kong that zo hi, America gam nusia ta in,” cih bang thungahna tawh pulakna hong tam mahmah hi. Kamsang khatpa bangin, “Hih natna ka lau kei hi, kei Jesu in hong tuam zo hi. A natte lawng leng zong kei bangmah hong cih zo lo ding hi. Kei sungah vangliatna om a, amaute lawng leng dam ding hi,” ci hi. Hihte maan kei a ci ihi kei a, amau gen bangin hong piang lo ahihna pulak ihi zaw hi. 

6. Pasian nasemte zong tuhun sungin ki-apna, Pasian buanna le naihna-in i neih ding kisam mahmah kasa hi. Khasung nuntakna taktak pen i innsunga i ompih innkuanpihte’n hong muh ding ahi hi. Pulpit khamiitna (pulpit spirituality) tawh a nungta, mite’ muhna bekah khasung nungta ihih khak ding hong dahhuai mahmah ding hi. Tua ciangin i program neih khempeuh kikhek lamdang a, a tamzaw zang thei lo dingin i om uh hi. Hih banga hunzat nadingte kiphiat a hong om ciangin ka ngaihsutna ah Topa it takpi ka hiam ahih kei leh ama nasep itzaw cih hong om hi. “Ama nasepna ah nuamsa semsem ing,” cih la i sak ciangin Topa’ tawh kikholhna nuam i neihna panin hong kipan ahih ding deihhuai hi. Cialpi, camp le khanlawhna vaite nop i sak mahmah bangin mimalin Pasian tawh kikholh nuam i sak mahmah ding thupi hi.

7. Hih pulnatna hangin leitung bup hong kikhumcipna hangin i gamsung luituite hong siangtuam mahmah a,  i dik huihte zong hong siang a, gamsa le vasate zong mun hong ngah tuam uh hi. Aksi a mu ngei lo khuapite’n aksi tang mu thei uh a, gamsate zong khuapi kim le kiang khawngah hong gamta thei uh hi. Ka apartment uh tawh kinai mahmah ah Dighalipukhri (tuicinna bual) kilometer khat a lian khat om a, hih kikhakcip sungin vatawt nam kimu ngei lo 300 khawngin hih bualtui hong zuan uh hi. 1950 lai khawngin hih vatawtte gamtatna ahih hangin leitung khantohna hangin vasate mun kipia nawn lo hi. London khuapi ah sakhi a honin lut in innkiim le kiang khawng ah gamta i muh ciangin lungnophuai kasa hi. Gamsate, vasate tawh a nungta khawm dingin Topa’n hong bawl ihi uh a, tuate kemcing dingin zong vaipuakna i nei hi. 

8. Hih kikhumcip hun metbawlin zat theih hi. Pilgrim’s Progress (Khristian Vangam Paina) John Bunyan in kum 12 sung Bedford prison (thong) sungah a kikhum hun sunga a gelh hi. Mangmuhna laibu (Revelation) nungzui John in Patmos tuikulh ah amah bekin a om sungin a gelh hi. Kumpi David zong kumpi Saul khut panin a suahtak nadingin Adullam Cave kici ah a om sungin Late 34, 57 le 142 na gelh hi. Tuiphum John zong gamdai ah a hun tamzaw na om a, “Pasian’ aw” zakna-in na nei hi. William Shakespeare zong England gamah 1606 kiim pawlin pulnatna omna hangin amah innsungah kikhumcip a, tua hun sungin tangthu minthang Macbeth, Anthony and Cleopatra, le King Lear na gelh hi. South Africa ki-ukzia hong kikhek nadingin Nelson Mandela kum 27 sung Robben Island thong sungah na om hi. 2010 October kha in ama omna room ka va en uh hi. Tua room neukha sung panin ama tunga khut khialte le gimna piate khempeuh maisak sa -in hong paikhia hi. Quarantine (kikhumcip) tawh kisai Lai Siangtho sungah na om kawikawi hi (Paikhiatna 12:22; Siampi 13:1-5; Isaiah 26:20; Luke 17:12). 

9. Corona virus hong tunma le hong tunzawh i leitung kibang nawn lo ding hi. Sum le pai zeekzia le khol ding kisapzia zong hong phawksak ka sa hi. Inn lianpipi i lakte a lei zo dingin Topa tung mahah i nget tangtang kei leh inn nei zo nawn lo i om khak ding lauhhuai hi. Mite pen kum 1 kum 2 zong lockdown leh sum le pai tawh buai lo ding a om hangin gamhau pen a nasemte zong kha khat, kha nih nasep khawl leng tampi a buai ding kisuakpah hi. India mite sumkhol sumzeek siama kigen hi. Bank ah sum tampipi a neih uh hangin a hau lo bangin om thei uh hi. Mi kimkhat a neih nai loh uh zong kisialhpih om uh hi. US gammi a tamzawte’n khol sangin neih nai loh zat (credit) uang mahmah ahih manin company buai, cinatna tawh buai cih bang om leh credit pia zo nawn lo hong tam mahmah ding hi. Deih le kisap khensiam thei leng pilna nei kihi ding hi.

10. Kikhop theih lai-in kihawm kha lo, kikhop theih nawn loh ciangin kikhop ding 
awlmawh bilbel cih bang om thei hi. Dr. Khaizakham in, “Kikhop theih hun hong tun ciangin hoih takin ka kikhawm tading hi, na cih leh hih quarantine meetpih na hi ding hi,” ci hi. Kikhop theih kik ciangin i kikhop tuan kei leh bangmah meetpih lo kihi ding hi. Hih natna hangin misi New York ah hong kiam deuh cih hong kipulak tawh kituakin governor Andrew Cuomo in, “A nambat hong kiam deuh pen eite nasepna hang hi. Pasian in hong sepsakna hang hi lo hi. Upna hang zong hi tuan lo hi,” ci hi. Mihingte’n i hih theih bangbang i sep laitakin Pasian in hong huh hong seppih kei leh a mawkna hi. Pasian huh ding kisam loin kingaihsutna pen kiamsukna lampi zotna hi.
Topa hong lam tohtoh mi hi dingin thupha hong pia hen, ama khut kham ngei lo hi. (Late 127:1, Isaiah 40:28)

Friday, April 24, 2020

THU KHAT PEUHPEUH AH PILVANG TAKIN GAMTAT DING HOIH

THEIH DING KILAWM THU TAMPI
Zomite in theih huai mahmah online zatdan ah kidop huai tampi om sa ing. Ih lungkimlohna, hehna, thangpaihna, minam vai, gamvai, venglepau vaite ah kampau kidop huai mahmah hi!

Laisiangtho sung ah zong Kamsia deihlo ban ah ih kampan a pusuakte apiang bangbang sanloh phamawh ci hi! Mi ih muhdahna, ih veng ihpamte ahiphial zongin, a kimanglo ding online peuh ah ihciakciak leh kimanna omlo in kimuhdah semsemna piang zaw a, akisam thute ah online ah hanhan sangin, a mun amual zui in vagen ngam, semngam ding kisam hi! 
(Nam vai bang Thu khat peuh2 thusim neithei ding kisam hi.)

Online pan mi ih koko hangin phattuamna omlo a amau hong theihlawh hizaw hi! Akhut uh bengin hong kangpan dingdan theizaw lai ding uh hi! Thusim a omleh thusim danin kikumthei leng hoih hi! Online a mi ih gensiat samsiat kei hang amau adingnalo ding a, tua kamsia pen ei tung lehtun khazaw thei hi!

-Aikua hanlo in amun ah hangsan ni!
-Online hangsan lo in amun akiang ah hangsan ni
-Mun a ngamlo galpan ngam kei ni! 
-Ui bangin agal pan tawng2loin a munah petngam ni
-Online pan minam itin kamsia zangzanglo in amun ah hangngam, semngam ni!
-Ih kampau danpan min ihzia hong tel hi paulo in semziau zaw ni!
- Ui in hong tawt leh kihtak huailo a tawnglo a hong nehneh ui in hong peh zaw hi! 
- Paulo phunlo a ahoih dingte asem ngamte hita ni

Lungdam 


Thursday, April 23, 2020

ZOMITE IN I SEP DING KITHEITA

 ZOMITE 
in isep ding kithei ta,

Zomite in imanawh ding kithei ta, 

Zomite in
ipawl ding leh ipawl lo ding khentheih huai ta,

Zomite in
Vote ipiak ding leh ipiak loh ding kitel sitset ta,

Zomite in 
Covid cina hing sang nuam lote itel sitset hi ta, hite athumeu hi lo hi. 
Mihing lungsim nei hileh haksat hun laitakin akihuh hiven, tun ami mahmah kinial thal - Deih lo, khuanawl ah pang ding, akisap lehbthatang zang ding cilai ....

Zomite in 
ikithukhualsak manin hong kinopneh ta, 

Zomite in 
ipawlbawlte in hong DEIH LO, hong thal nial, SI leng zong phamawh hong sa lo ding, hong en lo dingte hi. 

Zomite
Cina nangawn hong deihlote in Zomite VOTE deih lo uh hi ding hi,

Tutung bel, Zomite aa dingin imi isa leh eimi eisa ahilo - NIN leh SIANG kikhentel sitset hun hi. 

FALAM leh KAWLPI ah Zomi cinate hong kideih loh bel na mahmah hi. 

DEIH LO aci MP leh CSO, mimalte tung ah zong KHASIA mahmah hang. 

Zomite in ngaihsut hun hi ta hi. Mizo leh Assam gamgi buaina a om ciangin Party lian CONGRESS - I, BJP in bangmah sem thei lo, sem ngam lo, kin lo, Mizote VOTE bek deih lel uh a, agam kem zo lo ding dinkun ahih tak ciangin MZP - Siamsinte makaihna tawh IH MINAM PARTY - MNF mah in kumpi alet kei leh igam ataan ding hita hang ci-in ZOFEST 2018 ah nakoi takin MZP in gen a, tua bang tektekin MNF in ngah takpi a, GAM leh MINAM vai nakpi takin sem thei uhi. 

Tun zong ei ZOMITE in thu ingaihsut hun hi ta hi. 

- Covid cinate limtak kem ni, panpih ni.
- Q lutte huh ni. Lockdown veng leh khuate panpih ni. 
- Covid hangin nasem thei lo NITHA kuante zong huh ni. 

PAWLPI ah HUHNA ihawm bangin tu laitakin lockdown, Q leh Care Unit ah a omte zong hanciamin nidang HUHNA ngeina sangin atamzaw pia ciat ni. 

Kawlgam leh leitung mun khempeuh a om ZOMITE AW icinate HUHNA kisam hi. 

HUHNA KISAM HI. 
Ih HIH THEIH ZAH sangin atamzaw, VEINA, Lainatna leh Hehpihna thukhualna tawh sum leh tha tawh maoang khawm ciat ni. 

Alungsim mahmah uh neu zo ding hi. Acina lo eite nangawn hong kihici NIAL ciangin ihehsuak, ithangpai, ikhasiat suak ngaungau hi. 

- 2020 kiteelna ah lim ngaihsut ni.
Sia Lang Khan Khai 

Tuesday, April 21, 2020

PU THOMAS KHANNO GOLD TUNGPAN THU PULAKTE

Pu Thomas Khanno Facebook pan

1. Pu Pau Lun, Pu Mang Hen Dal leh ulian dangte tawh ka kihona panin Tedim ICU vai pen kumpi lam pan lamenin ngah sawm leng a hoih zaw tam ci ing.

2. Zomi nektawm haksate kiang a tun kim theih ding lametna tawh antang ka neihsa teng ZYA te makaih Zomi Covid-19 Response Committee (Kawlpi & Yangon) te kiang na ap ta ing. Kumpite kiang pia leng i mipih gilkialte kiang tung lo ding ahih manin i mipihte kiang a tun hamtang ding ka deihna hi.

3. Covid-19 ma pek a gilkial sa Zomite ihih manin mailamah zong gamsung gampua pang khawmin Zomi gilkialte anpuak nasep khat sem khawm leng hoih ding hi. Ken tua adingin kumsim antang ip 100 ta, kum sawm sung peuhmah hong pang ding hi ing. Biakna, gamdang omte, sumbawlte, company contractor te pang khawm ni.

4. Covid-19 hangin ki-itna kikhualna hong khang zaw ahih manin natna hong pianna Sente kiangah lungdam koh phial ding a pha khat in ngaihsun ing.

5. Maban lianpi khat nei lai hang, kiteelna hi. ZCD pen Zomite in phungvuh ding hi mah hi, cih ngaihsun ing. Ahih hangin i phawk ding thu khat ah Pi Suh Kyi in USDP ah kuang lui leh cing veve ding a, Galkapmangpipa Pu Min Aung Hlaing in NLD ah lui leh cing het lo ding hi. Mihoih, migina in kuang hong lui hamtang thei leh ut mahmah hang.

6. Tuni-in nang leh kei mite’ thanemna a kawkkawkpa hi ding maw, ahih kei leh makaite tawh pang khawmin a lawhcing hi zaw ding? Topa Jesuh tak lam a pa bangin eima dinmun ding thuhoih teel ciat ni. Makaite in kei a thunei penpa hi ing, cih lam hi loin ei hong langpante nangawn a kai zo a tonpih zo makai hih ding hong sawm un. A kipai thei taktak kuamah om lo hi hang.

7. Facebook panin makaipite leh i mipilte ko gawpgawp, zahpih bawl… cihte zang het kei ni. Tuni dinmun ah na gentheih hangin hoih tak na nuntak nak leh na tate khangah thupha sang lel ding hi teh. Tu a mihau leh ulian nahih leh zong hoih tak na nuntak kei leh na tu na ta khangah genthei kik ding hi teh. Na tu na tate khang adingin khaici hoih tuh in. Khaici hoih vawh khawm ni.

8. I mipilte, kumpi in ulian a hong ciaptehsakte eite in zong mipil mah ulian mah in mu siamin zahtak siam ni. I sumneite zong kamsiatna leh haksatna om kha ding hi, zahpih lua kei in. A kawk kawk leh a zahpih lam hi ken la, a domsang a panpih lam hi zaw in. Tua in na thupha kong hong honsak ding hi.

Note: Hih thului pen Pu Thomas Khanno in ama facebook pan live tawh Zomite leh Covid-19 dongtuahna tawh kisai-in ama lunghihmawhna teng hong khahkhiatna pan kitomlak hi. Pu Khanno pen sumbawl mihau i neihte lakah Zomite dongtuah laitak hong kilang khia, mipihte a vei mahmah, Zomi pihte tungah lainatna a nei mahmah khat ahi hi. Amah bangin sumbawl i mihaute, Pawlpi lian Pawlpi neute hong mawk om zo nawn lo ding uh a, hong diang khia ziahziah ding uh hi, cih i lamen hi. 
Credit: Zomi Daily Sawltakte

Sunday, April 19, 2020

TEDIM KAMPAU ZOMI TUIPHUMTE LEH COVID-19

 Tedim Kampau Zomi Tuiphumte leh COVID -19
Rev. Dr.Ciin Sian Khai

Jerimiah in, “Pasian thu genkei ning cita leng, ka lungsim sungah meibangin hong kuang a, ka ki ipipna hangin, ka guh, ka tangte hong sunim ahih man in, genlo in ka om thei kei hi (Jerimiah 20:9)” a cih bangin, Tedim Kampau Zomi Tuiphumte ki Pumkhatna ding thu genlo ding cita leng, ka sungah hong dim in, lingbang in hong sun a, ka ki ipipna in, ka guh ka tang nazel ahih man in, om theilo in, hong gelhkhia zel ka hi hi.

A Pupi uh ahi, Joseph khanlai in, Isreal te in Egypt gam ah, azaw deuh in leitang hoihna Goshen mun luahin, nuamtakin na teng ngei uh hi. Joseph asih khit bek hilo in, Joseph a thei ngeilo, Kumpi thunei dangkhat hong khankhiat ni akipan Egypt gam ah Israelte thum in, tauin, khuisa uh hi. Awngin, kapin, thum uh hi. Ahi zongin amau aw (voice) Egypt kumpite in za zolo hi. Ahi zongin Pasian in “ka mite kahna or otna aw ka za hi” (Paikhiatna 3:9-19) ci hi.

1948 January 4 ni in Kawlgam in Suahtakna ngah hi. Tua a kipan, Zosuan, Zotate Kawlgam tawh gamkhat a dingkhia ih hi hi. Tedim Kampau Zomite leitung lam ah ahizongin, Pasian thu lamah ahi zongin Zosuan, Zotate sungpan mi masa pen, a khangto masa pente in hong ki ciamteh hi. 

Laigelhsiam pawlkhat in, Pu Pau Suan, Pu Thuam Hangte, Zosuan, Zotate sungpan Christian a suah masak man uh a, thupha  asang te hihang a ci pawlkhat om hi. Pawlkhat leuleu in, Galpi 1 na WW I lai in Tedim Kampau Zomite, Piantit (French) ah ihpaina in, ih mit hong vaksak a, Zosuante lak pan, Pilna, Hauhna leh Min leh Za (Kumpi nasepna ah) lam ah ama dawk pente ih hihi ci uh hi. Tua bang hina pi in, tu hun, tukhang, Tedim Kampau Zomite Biakna (Religion) ah hita leh, Gamthu lamsang (Politics) ah ih tuantual, ihtual niam mahmah hun ahi hi. Kampau leng, hong kithudonlo, hong kikinlo ci in, khasiat, musiatna vive mun khempeuh ah kiza in, facebook ah kigelhzih ziah hi. Zola khat sut phot ni ee:
a) Covid-19 khuaibang hong lang, nuai sim leiah Dimtui vangkhua lawibang hong thang sak liang ee. 
b) Gual ii enloh, Dimtui vangkhua, sim leh mal ah  zu bang kinolh Zovontawite  Zolei tangbang  damsak aw Sian aw.

Paupau ta leng, awngawng ta leng, hong kiza zolo tawh a kibat hunlaitak in, khat leh khat ki lainatpih in, ih kihuhna, kithapiaknate thupi in manpha lua ka sa hi. Ih haksat ni, ih dongtuahni in hong it, hong lung himawh pen, ih sanggam, tanaute bek mah ahi hi. Tua man in, ih Tangthu sungah Unaute thu lakpan, a U zawpa minsialna, tamlawhna la: 
“Ka nau aw zu leh sa na nekciangin, mita, minau na hi a, na natciang leh, na sih ciangin, keinau na hi sese,” 
a cih bangmah in, ih dongtuak ni taktak ciang, hong lung himawh pen, ih sanggam, ih tanaute, ih mipih, sapihte na hi mawk hi.
Tedim Kampau Zomi buppi gennailo in, Tuiphum pawlpite sung bulphuh in thu ih gen ding hi. 

1995 ZBC pan ih paikhiat a kipan in, Tedim Kampau Zomite kipum khatna hong peng semsem hi. Midangte tawh kalsuan nopzia kibatloh man in, apai khia kimlai, tuate tawh ki sawhkha man nawnlo, kiko, kigensiatna ding hun zong ngahman lo liang in, eiteng ki-eelpuak in, kitawng kisia in, ih omna convention tuak ah ih hi lunglung geuh hi. Lamkim lampaam, khua sungte ah kimu bek leng zong, akgul mu bang zah in, ih kimaisak zo kei hi. Hihte pen a beisa hun hong hita hi. Tang thu hong suakta hi. Tu in nasep khoptheihna (serving together), tonkhop theihna (journey together) ih neihna Kapteel sanggamte panpihna tungtawn in kimu theita hi. 

Israel mite bangin ngawngkhauh (stubborn) mite ih hi a, hibang dongtuahna, mite simmawhna, kinlohnate leh pampaihna te, ih deih thu ahihloh hangin, unau sanggamte “Kaptel khuamual ah suakkhawm liailiai a, ih omnate ih ngaihsutkik ciangin, thusialak pan thupha” Blessing in disguise hi mawklo hiam? Sepkhop liau, puakkhop zang, nekkhop lim. Pasian a lungdam in Vangtung pan hong nuihsan hieuhiau dingin ka mitkha in a bawlpah hi. Ih maban ding limci kasa hi.

Biakna sungah ih kithukhat theihloh man in, gamthu lamsang (politics) ah thanem lawh hi hang. Kipumkhat theinailo ih hihman in, kuamah in pawlpihtak hong salo, thudontak hong salo, panpihtak hong salo zong hi kha ding hi. Biakna pawlpi sungah kithukhatna aom kei leh, gamthu (politics) ah kithukhat ding piang theituanlo hi. Hans Kung, Swiss Catholic Theologian pan Biakna sungah kilemna omlo pi in, minamte sungah kilemna omlo (theilo) hi ci hi (No peace among nations without peace among religions. Hans Kung). 

ZBCM, TBC, KVBC (apiang masasa, akigelh masa hi a, liansak zawkna, neusak zawkna tawh gelh hilo) pawlpite sungah kithutuahna, kipum khatna aom kei leh, gamthu lam ah (politics) kipum khatna, kithutuahna om ngeilo ding a, midangte in hong hici koihzel lel ding uh hi. Kihtak huai or thusim huai, or pawlpih huai pawlpihtak hong kisa ngei hetlo ding ahi hi. 

Mailam ah Tedim Kampau Zomi Tuiphumte sungah sepkhopna (serving together) leh tonkhopna (journey together) a tam semsem theihna dingin bang cibang in Roadmap bawl ding? Covid – 19 bang hun ah hong bei ding ih thei kei hi. Covid-19 hong bei ciangin, bang teng ZBCM, TBC, KVBC in semkhawm thei pah ding? 
Post Covid-19 ah ZOMI TUIPHUM PAWLPITE’N bang semkhawm masa thei pen ding?
1.
2.
3.

C. S. Khai
April 17, 2020

Friday, April 17, 2020

Itna tawh pumkhat nasuah theih nading uh kadeih hi ~ Bishop Lian Khen

 Itna tawh pumkhat nasuah theih nading uh kadeih hi ~ Bishop Lian Khen


Thu masa: Piancil Lai Siangtho sungah Pasian in, “Adam pen a mah kia a om ding hoih lo hi, a lawm ding khat bawl sak ni”, ci-in Eva a bawlsak mah bangin, Pasian in mihingte pen, a kipawl khawm ding, a vaihawm khawm, asem khawm thei dinga hong bawl ihi hi. Thuk suang thum tung ah, bel kisuang thei-in meh leh an ki huan thei hi. Zang thum tawh a kiheek khauhual bawhsat hak hi. Tua ahih manin khangluite in kilungtuahna manphatna a gen uh teh, “Nupa kilungtuak khua khat in zolo, khua khat kilungtuak khua 9 in zolo, Putu kilungtuak sahangin zahtak, kikta”, na ci ngiat uh hi.


Tua banah, khua sung tui sung vai tawh kisai-in, “khua ki ciim ding zong, meigongnu mang sungah kihil thei”, ci-in, meigong tagahte nangawn thu nadong thei uh hi. Gatamtui, anci cihte na kitaang phial uh hi. Lothak khawh ding, lothak meihalding, gan zansiah ding, gan hawi ding, khuado ding, lamsialding cihte na kidong diamdiam uh hi. Vai kuan vai ciah, khualzin gamvaknate ah, na ton khawm na ciat khawm, a kal niam, a hatlo pente ki masasak in, na kingak dimdiam uh hi. Lo matun zolote na ki huh hi. Vangik puate na kidawn hi.Hih te in, ei khangthakte a dingin a etteh huai kipumkhatna tawh akizawi tawn thu laigil pawl khat hipah hi.


1. Kipumkhatna:


Mihing khat kia tuikul banga om theilo, mihing pen lawm leh gual tawh a om khawm nam hi, cih Mangte’ paunak tawh kizui-in, No man is an island, man is social being, i pu i pate in khua khat a sat ding ciangun, Hausa, Siampi, Siksek, Tuinak zong ding mi kitel masa in, a kingap uh leh khua sat pan uh hi. Hausa sem dingin, mipil, mitei mawkmawk sung pan hilo in, ukpi nam, nampi deuh sung pan, a thukhual, a muan huai, a lungduai mi, natel uh hi. Tua mah bang in, siampi gui, gal hang galvil siam nam, siksek nam, tuinak zong thei nam ci-in a gui, a nam in, na zong uh hi. Ih pu i pa te’n, tul na tawi khawm, tual na bia khawm uh hi. Cihnopna ah, khua sung tui sung khat ah kum khen, khuado pawi bawl ma ahi zong in, hun thupi om sial in, beh sung tek pan tulpite te in gambiakna na nei khawm in, tua khit te, a pawi bawl dingte uh na kipan pan uh hi.


Khua sung khat ah zong beh pawl khat te acitawm luat uh leh beh dang khat tawh ki pawl in, tul na tawi khawm uh hi. Tua ban ah, sawmtaang khat ah na giak khawm, zu leh sa a ne khawm, anuam khawm adah khawmte ahi uh hi. Ki-itna leh ki pumkhatnate ah na picing mahmah uh hi. Khua sung khat ah zong beh nam tuamtuam om thei a, beh khat sungah nopna dahna, thusia thupha a om ciangin, beh sung phung sung papi te’ thu vaihawm, thu khensatte pen, thu tawpna-in koih uh a, pi sanin, zui ciatciat pah uh hi. Tua ahih man in, khua sung tui sung vaihawmnate daupai-in picing hi, asa tonna omlo-in in et lawm mahmah hi. Minam khempeuh in, “Kipawl khopna in thahatna hi”, ci-in gentehna a neihtek mah bangun gam leh minam khantoh thei nadingin “kipawl khawm aa nasepna” in a thupi mahmah khat ahi hi.


Ei Tedim Zomite pen, manta khalgah ih neek man hiam, nahtang tolawk ih nek man hiam? Kithutuak theilo, kipumkhat theilote i hi citciat hi. Biakna thu, leitung thute ah zong kipawlkhawm theiloin a kikhenkham pahpahte i hih man in, tua in minam khantohna ding leh picin theih nading thanem sak mahmah hi. Ei mi pawlkhate bangin, i Tedim gamah pawlpi tam pen Pasian thupha hi, khantona khat hi ci luilam hi. I Tedim gamah biakna hongtun zaw kumza pha in pawlpi zong zabang pha khin, Lai Siangtho sang leh Tagah sang kigawm bang 70 dek phata ci ven, a nuam huai hiam, adah huai hiam cih ngaihsut huai mahmah sa ing. Kei muhna a bel, ki pumkhatna tawh a kileh bul kha diam ci pian ing.


Mangte’ paunak khatah zong, “United we stand, divided we fall” cih a neih bangin, i mite nuntak kipawl khawmna sung ah zong, kipumkhatna in gualzawhna leh kikhenthaangna in guallelhna bulpi ahihna acian atai in hong phawk sak hi. Minam thahat, minam gualzo, minam khangto le thupha ngah minam i suah theih nadingin i minam bup mahmah in kipumkhatna i neih masak ding kisam hi. Ei Zomite sungah kipawlna khat peuhpeuh akipat cilin “kihi liailiai napi’n asawtsawt teh hi luailuai” thei zel hi. Bang hang hiam cih leh panmun lente in minam itna sang, ang sung vanna le min le za deihna kimasuan zaw leh kilawm hi. Mipi khanto ding sang, nai huai teng khanto ding peuh kihan ciam zaw hi (Nepotism).


Khangluite in hausa masa, khuasat masa, tuikhuat masa, sakap masa, a pil masa, a hang masa, makai masate napi bawl, nadot bawl uh a, panmunte zong na kituh sese lo uh hi. Tuhun ciangin a pan masa agel masa, aphut masa le agim atawl masa cih om lo-in, mizawng daipam, meigong tagah ahih nak leh ki simmawh bawl zanzan a, mihau sum nei piante ahih nak leh bang mah athei kei phial ta zongun ki masak ki maibiak zanzanin, i dot bawl kei thei hi. Adot huai, amuan huai, abelh huaite peuh i paampaih kha a, mi kamsiamte, mi mai et asiamte, hong nek deihte khawng peuh i masak zanzan i pibawl gawm thei hi. Kawlte’ paunak tawh kizui-in, mun man ah mimaan cih dan hilo-in, mimaanlote peuh mun hoih mun thupitata ah tung zaw sawp in thu nei mahmah hi.


Kipawlna khat peuhpeuh ah, no, ko cih tam lua in, athu nei ding leh maipha ngah ding bek kituhin (partiality), asem taktak, ahanciam taktak kitam phalo hi. Tua tawh kizawitawnin bang hong piang hiam cih leh, kipawlna khat peuhpeuh ah, picinna, lawhcinna, guitunnate kinei zolo-in, kitel khelhna leh kikhen thaangna in hong nung zuihpah hi. Tua ahih man in, ei khangthakte-in, na khat peuhpeuh i sep ma-in, thunung thuma i ngaihsut phat mahmah ding kisam hi. Kipumkhat nading abulpi khat in mimal deihnate sangin atamzaw deihna (aituam deihna sang in, taangpi deihna) man’na zong ahi hi. Khangluite in, “Sialpi amah bekin lian a, mihingte khat bek kilian theilo; Suangpi zong suangneu in thek hi”, na ci lai uh hi. Tua hi-in minam kipumkhatna a om theih nadingin azawng ahau, apil amawl, nampi namneu cih bang in kikhen thaang lo in, i hihna bangbang tawh i muntek pan in khutkhat tawi khekhat khai bang in, kithutuak taka i kalsuan theih diamdiam ding kisam mahmah hi.


Leitungah minam khat, gam khat, pawlpi khat, khua khat le veng khat akhantoh nadingin kipawl siamna kisam mahmah hi. Kipawl siamna thupi kisa lua ahih manin UNO, NATO, UNICEF, ASEAN, FIFA…etc: le biakna lam WCC, UBS, MCC, CBCM le Zomite sungah ZBC, PED (Post Eden Drive), ZCLS, ZOLUS, ZOMUS, ZOFA, ZYA, ZOCIA, ZOMI SIAMSIN… cih bangin nasep kipawlkhopna tuamtuam kinei hi. Hih kipawlnate athahat, apicin semsem nadingin nasemte kipawl siamna kisam mahmah hi. Ei mite pen, a pil/a thu thei/a zongzo/asemzo/amuzo kawmkawm ki om sam hi. Ahi hang kitangtat pian, khat kia om khawng phamawh kisa sese lo hi.


Tua ahih manin, khantona lampi man ih tawt zawh nadingin, ngalkhaat banga tangtatnate nusia-in, ki pawlkhawm theinate angpom ni. US te in Iraq akap dingin zo lua mahmah ding hi napi’n kipawlpih beelpawl dingna zongin, na nei hamtang uh hi. Jew minamte bang pan atuntun na uh ah, kipawlna nanei hamtang uh hi. Aci tawm zenzen uh hang mite in zatak-in, zong kita pah uh hi. Sente zong, leitung mun khempeuh ah na kizel in, a tunna peuhpeuh ah na kipawl khawm ciatciat uh hi. Et lawm in en huai mahmah hi. Zong etteh huai mahmah hi.


Pasian hehpihna tawh tulamlam ciangin i mit kihong zawdeuh ci ding i hiam? kipumkhat nading deihna tawh gamsung le gampua-ah Zomi Christian Fellowship ci-in i neih theih manin lungdam huai mahmah hi. I khua i tui, i beh, i phungte i pau i hamte akibat lo hang, Zomi hihna khat tawh i kipumkhat sawm ding kisam mahmah hi. Kipawlna asiasak bulpi pen min le vang deih luatna hi cih phawk gige in, Zomite tu-a dinmun pan i khantoh zawk nadingin i sepna i bawlna khat peuhah angsung theihna, min le vang deihnate paikhiain i kipawlsiam ding hunta hi. Kipumkhatna in minam khantoh nading thusim hoih mahmah khat ahi hi.


2. Thumanna le Cihtakna


Mahatma Ghandi once said, “To speak the truth, one has to be prepared to lose some friends” Mahatma Ghandi in, “Thuman thutak nagen ding leh na lawm pawl khatte in hong taisan ding hi cih theisa-in nei in”, cih phawkin, khat veivei thuman genna hang in, kival lawh, hong ki elngat in hong kitaisan thei hi. Ahih hang, thumanna le cihtakna pen thupha ngah nading bulpi ahi hi, cih phawk siam ni (Paunak 14:34). I pu i pate thumanin cihtak uh ahih manin, thumanna lahna in Zo Vaphual lim na zang uh hi. Leitungah a khangtosa gamte enle’ng citakin, thuman a, Pasian um mite na hidiak uh hi.


Tuhun ciangin i minam sungah sumbawlte, sangnaupangte, kumpi nasemte le Pasian nasemte a kipan aneu alian kithuman zo nawn lo ahih man in khantohna le picinnate kinei zo nawnlo hi. Thumanna pen zawn le hauh tawh kisai lo hi. Sumbawlna pan Pasian’ deihloh na semin i hauh phial hangin thuman lohna pan i ngah ahih manin sawt kikhom tuanlo ding hi. Sangnaupangte in lai ettehna tawh distinction tampi i ngah hangin kimazang zo tuanlo ding hi (eg. MC ngah sangnaupang pawlkhatte bang a lom a tang in kia ngeingai uh hi).


Pasian’ nasemte in zong, maitang zahtakna tawh Pasian deihna sang mite’ deihna peuh gennate tawh pawlpi sungah lawhcinnate kinei zolo ding a, sawt zong kikhawmlo ding hi. I paunak, “Zuau in a khap tawn hi, Thal lam cilsiat eimau tung tu”, cihte phawk siam ni. Mi pawl khat “tuhun pen kiim le paam tawh kizui-in nuntak ding hi” ci hi. Hih pen aman hetlo le azumhuai bektham lo-in adahhuai mahmah thu ahi hi. Lampi, thuman leh nuntakna ahi, Zeisu sialsa singlamteh lampi zuih kinken ding ahi hi. Thumanna le cihtakna i cih pen nang bek na om a, mi tampi tawh na om zongin thuman ding ahi hi. I innkuan sung, i pawlpi sungah thumanna pen kisam tawntung hi.


I pu i pate in thumanna le cihtakna pen thupisak mahmah uh ahih manin neutunga kipan zuauphuah loh ding le ciampel loh ding na kihilh tangtang uh hi. Tua bang mahin thumanna gah ahi cidamna le khansauna thuphate na sang uh hi. Tuhun ciangin ngah nading ahih nak leh Pasian zong phawk nawnlo, kihta lo, zuau kiphuak ngamin, Lai Siangtho nangawn namin kiciam ngam mawk hi hang. Tuhun ciangin i sepna thaman asia apha pen nitun’ phialmawk ahih manin zuau le khemna cih pen zat ngam huai peuhmah lo hi. I thuman zawhloh manin i hauh zah ding le i khantoh zah dingin kikhangto zolo hi. Tua ahih manin koikoi-ah bangbang i sem zongin ei Pasian’ tate i thuman ding ahi hi. Thupha ngah akhangto minam i suahnop leh i pu i pate’ thumanna le cihtakna sul zui siam ni. Minam khantoh nading thusim khat in thumanna le cihtakna ahi hi.


3. Kihuh Kipanpihna


Lai Siangtho sungah “Acingh mite hau sem sem dinga, midang ahuhte in huhna mah ngahkik ding uh hi”, naci hi (Pau. 11:25). Khanglui lai – in Pasian’ thu kithei nailo hi napi’n, ki-itna le kihuh kipanpihna pen na khauhpai mahmah hi. Zu le sa nekhawm, thu kikum khawm, inn le lo neizo lote kihuh liailiai uh hi. Nuteek, Pateekte na kidon na ki khoi siam hi. I leitung Pasian ci-in na kizatak hi. Abraham, Isaac, Jacob, Joseph te’n, atu atate uh, thupha apiak mah bangin, ipu pate in zong atu atate uh thupha na pia sawnsawn in, thupha tuamtuam in hong uap pah hi. Taang lai in, Nu leh Pate pen, thupha nakpi-in ki ngaih sun in amaute tung pan thupha kingen ngiatngiat hi. Ih pu ih pate’n nopna dahnate ah thu nakhual mahmah uh hi.


Tagah sanggahte zong, Pute’n nakem nakhoi uh ahih man in, pute’ tuikuang tui tawh na ki khang khawm a, Pu leh lam sak ci-in, Pute pen, ki-it in zong kizaktak mahmah hi. Tua ahih man in, ei Tedim Zomite’ ngeina ah, tagah sang, PiteekPuteekte koihna inn (Orphanage, Home for Aged) cibang na om ngei lo hi. Tuhun ciangin Pasian’ thu kithei sak bek thamlo in khami cihmah, thu ki-umsak lua kisa in hingtangphial-a vankah sawm keei mite om napi hang, angsung ding bek ngaihsutin nei-in midang huhna, thukhualna, piakkhiatna, kikep kihuaina lamah tha nem mahmah lai hi hang. U le nau sung kihuhnate sangin kihazatna le ki-elna vive tam zawsop hi. Ei inn kuan le angsung ading bekin kihau thei mahmah hi.


Pasian hong piak thuphate aituam nei – in kepcip ding hilo a, khangsak in hawmkhiatding hizaw hi. Sanna sangin, piakkhiatna thupizaw, manphazaw, thupha kingahzaw hi, cih, Lai Siangtho kammalte phawk siam ni. Tuhnun ciangin Zomite Pasian’ thupha ngah hi hang, kici-in la ngaih nono ki phuak kei napi’n, kihuh kipanpihna lamah minam dangte kiban zonai peuhmah lo hi. Pasian’ hehpihna tawh leitung mun tuamtuamah sumzong paaizongin i om kawikawi hi. Tua banga thupha i sannate pen i innkuan ading bek hi lo, i pawlpi sung ading bek zong hi lo-in, i minam sungah huhhuai panpihhuai mizawng daipamte huhzawh nadinga Pasian in hong piak ahih lam phawkhuai hi.


Tuhun pen ei kia bek nuntak hun hinawn lo-in midangte tawh nuntak khop hun ahih manin, khattang khantohna sangin, mizapi khantohna lam ngaihsut ding kisam hi. Apiakhia mite mah hau semsem ahih manin a piakhia nuam dingte mah Pasian in hausak hizel kawikawi hi. Khanglui papite in “Nekkhawm lim, puakkhawm zang” cih paunak a neih mah bangin a nekhawm, a thuakkhawm minamte i hi hi. Gentehna bang in, i pu i pate in sa vabengin, a tuahphat uh leh, khua mual ah samualsuah ci-in thau hong lawn uh a, nupite in zungau tawh na dawn in, na nuam khawm nakipak khawmin sa zong nahawm diamdiam uh hi. Paltan khat hong tung leh zong van hawm mah hong nei thei hi.


Tua ban ah, bek sung phung sung, khua sung tui sung khat ah zong, kamsiat leisiat leeiba thaangba, liau nading luang le banthu lawi 8 dong tuaksiatna khat akineih khak leh khat le khat na kihuh diamdiam in, na kipanpih diamdiam uh hi. Hih thute i ngaihsut teh, eimite-in hamphatna ah angsung pil in, haksatna ah akitaisan minamte hilo hi hang. Kihuh kipanpihna pen i pu i pate maban ahihmah bangin, ei khangthakte in zong, ki-itna taktak le Pasian deih nuntaknate tawh i pu i pate maban zomsiam ni. I mi i sa, i khua i tui i puah kei leh midangte in hong awlmawh masa lo ding hi.Tua ahih manin kihuh kipanpihna pen minam, khua le tui, u le nau sungah ki-itna, kipumkhatna le khantoh nading thusim hoih mahmah khat ahih manin hanciamin picing sak ni.


Eimite in, social relationship, mite tawh I kizop ziate cingtak zo nailo hi. Kipahtawina, ki uapna leh khat leh khat vang kipiak dan zong kisiam zo nailo hi. Kinoppih leng I lungdamna azahkhatin khangto a, kidahpih leng zong I dahna a lang hong bei in, paaidan hong nuam tuampah hi. I khialhna, I thanemna, kicin lohna le I ginat lohna teng kawmkalah I hihzawhna le I septhei sunsunte tungah kinga-in tha I lak thei ding ki sam hi. Thanemna le hihzawhlona tampite lakah Galngam thaltang banga I neih ihih theina kiau khat pen I zat siam theih ding kisam hi. Kigalbawlna leh kinenniamnate in gu bangin kha a, kideihsakna leh kithapiaknate in khuaizu bangin khum hi.


Tua hi a, leitung taksa lam hita leh kha le biakna lam hi ta leh mun khat peuhpeuh ah gualzawhna, matutna khat peuhpeuh I neih ciang ei leh ei kipahtawi tangtang thei leng kilawm in zong hong etlawm mahmah ding hi. Ki pahtawina pen nget ding sang piak dingin kilawm zaw hi. Mi napahtawi thei leh nang zong apahtawi huai zaw kan lai na hi hi. A pahtawi huaite pahtawi siamna-in kipak huai in, mipi tanna zong ahi hi. Ngaihsut hoihnate leh pilna siamnate-in, leitung pahtawi-in etlawmsak in, khangto sak a, paakpalhte leh agim namtuite in gamlak leh huihlak no suahsakin namtuisak hi. Vukkhalte in mual sangte pahtawi a, kha le aaksite in vantung pahtawi in tang zeizai sak uh hi.


Guahtui in nu leitang pahtawi in khaicite posak a, nitang in zong ankungte pahtawi-in khangsak hi. Ciktui leh luituite in guntuite pahtawi uh a, guntui in tuipi pahtawi hi. Tuipi in zong mihing ganhingte pahtawi in, nuntakna le noptuamna tampitak hong pia hi. Singkung lopate in huih siangtho le adang a kisam tuamtuamte hong pia in, mihing ganhingte’ nuntakna tha hong pia in hong pahtawi hi. Mihingte in upna leh muanna tawh Pasian pahtawi uh a, Pasian in itna hehpihna leh mawhmaisaknate tawh ei mihingte hong pahtawi hi. I kipahtawi ciang zong athu ala I tot siam ding kisam hi. Midik mithupite in pahtawi nading, kammal, athu leh ala ding zong tangtang in, mi pahtawi tawntung thei uh hi.


Ei leh ei kipahtawi siamna-in lungsimleh pumpi hong cidamsaka, sep le bawlzia dingte zong hong theisak in, daupaina le matunna hong pia hi. Ei leh ei I kipahtawi ciang I tha khauhin zong ki muibun zaw deuh hi. Mainawt lungsim hong neisak a, sepding leh vai tuamtuamte ah thalawpna leh kimuanna hong pia hi. Nakhat peuhpeuh I sep ding ciang mainawt lungsim I neih tawntung ding kisam hi. Tua hilo-in, ei leh ei kienneu, kikosia ngingei in, ‘a lo’ lam vive a I kingaihsut leh a ki lalthang thei ziau ding ahi hi.


I gamtat I luhek I kampaunate a kipan sep leh bawlnate leh I ngaihsutnate avek in hoihin, dik khin loding hihmah tase leh ei leh ei ki pahtawi tha kipiak siam in, mainawt lungsim tawh kalsuan kinken leng I kicintaklona leh I khialnate hong beibei in, dikna leh picinnate in hong zuan dinga, a hun hongtun ciang gualzawna leh mintannate pen ei a mah hong hi veve ding hi. Tua hi leh I theih loh kal in, I theih ngei nai loh thupi zaw I sak khat I ngah bek ding hi. Tua nung ciangin, I pilnate in hong haisak nawnlo in, I siamnate in zong hong maizumsak nawnlo dinga, I gualzawhnate hangin mite lakah zukham ankham I bang nawn kei ding hi. Ei leh ei ki pahtawi siam ding kisama, ei leh ei I kipahtawi khial loh ding zong thupi mahmah hi


Tu hun pen pil hun leh ki pahtawi hun hi a, ei hun lap lai khangnote in, I tung I nuai, I kim I paam, anai agamla deidan selo-in ki pahtawina le ki thapiak siamna tawh I lungsim, I ngaigsuhna le I nuntaknate no suak sak tawntung ni (e.g, My mother honoured me with a dinner party whenever I passed my exams, and that became a driving force for the next year. For that reason, I am what I am now, thanks be to God and to my deceased mother). Et in lawmsak ni. mainawt lungsim vom vinven/kinken ding hihang. Khantoh gimnamsak ding hihang. Mihingte-in social being i hih mah bangin, ahun luanzia tawh kizui a kipawl khawptheina leh sep khawmtheinate kisam mahmah hi.


Nidang lai in, ton leh han, gal aih sa aihte kithupisak mahmah hi. Tu hun ciang ahih leh gal le sate zong bei ta hi. Gal man sa man te hun bei in, pawl man, lawm man in gual huai thei hun hi ta hi. Na khat peuhpeuh I sep ciang, vomlo nawk hun beita a, hi diamdiam a nasep hun, kipawl theih kipawlmawh a kipawl hun hi ta hi. Kei, nang, kopawl, nopawl cih hunte bei khin a, ei cih hun hita hi. Nidang lai in, ipu ipate in, khua khat peuh ah, zawl nanei uh hi. Zintun paai khaina in na kinei uh hi. Mihingte nuntakna sungah thu hoih la hoih a om mah bangin, thusia lasia zong om hi. An leh kiak bang in apo khawm akhang khawm ahi hi. Ahoihte in asia kilangsaka, asiate in ahoih hong kilangsak hi. Lumbangsun a thalbang suanding i tuaidawngte lambang paakin, pattah siam ni (Ignatius Thang Sut Mung, M.A.). Diplomatic relationship is another story.


Tung sun ni leh tung solkha tawh kong et cim theilo, an bang i it mubang i ngaih, deihteng cinna Zogam Tuunnu kiang sulhei kik ni! Ngalliam vontawi, Zosuantate, upna sung ah Abraham suanthakte, lung kihual in, ngahna sang in piak khiatna thupi zaw hi (Acts 20:35) cih bulphuh in, khutkhat tawi khekhat khai bang maapangkhawm diamdiam ni. Sum leh paai leitung nate tampi aneite a hau hi lo in, sum lei paai neisate tampipi a pia khia zote a hau hi zaw hi cih phawk siam ni. Pasian hong piak, vantung thupha, leitung thupha te tawh i Zomi, i Zogam, i Zolai, i Zongeinate tawi sang in, keem siam, giabang zunsiam dih ni!


Thukhupna:


Khangluite ii lungsim puakzia a huampi a i et ciang in, ki-itna, kithutuahna, kihuaina, thukhualna, kihehpihna, kihuhnopna leh kipumkhatnate a nuntaknate uh ah na nosuahsak, na paklunsak mahmah uh hi. I pu i pate’ nuntakna, a paunak, a lakaamte leh azat ngeinate sung ah, lungdamna thu leh nuntakna Pasianthu laigilte a na om gige ahihlam phawk ni. Nuntakna Pasian kammalte amaute nuntakna sung ah akip akho in na om khin a, aciintuiguh sungah zong nateng khin ta hi. Tua ahih manin, i pu i pate-in, ngeina hoih, ngeina picingte tawh nanungta uh ahih man un, minam picingte a hi uh hi.


Tua ahih manin, ei khangthakte in zong, minam picing, athahat, agualzo, thupha ngah le akhangto minam i suah theih nadingin ei Zomite mahmah lung kihual a, i kithutuah photphot ding kisam masapen hi. Tuhun khangthakte in i gam i lei le i minam bup mailam kalsuan zia ding tawh kisai mailam saupi enkawmin kalsuan ding le muhkholh ding kisam hi. Akipawlkhawm theilo phadiak minamte i hih sesena telsiam in, tu laitak i dinmun pan thasanin minam veina lungsim thak nei dih ni. Tua ciang bekin thupha ngah minam, agualzo minam le akhangto minam i suakzo pan ding hi. Tua hi-in Zomi Tapidawte i dinmun pan kalkhat suanto lai-in Pasian’ deihna ahi Lai Siangtho bangin i nuntak kei mawk leh a khangto minam kisuak theilo ding hi.


“Zomite in Vaphual lim deih mahmah napi hangin,Vaphual lungtang ih nei zo nai kei hi”. (Rev. Dr. Cin Do Kham).


“Zomite-in Degree ngah ding ih thupi sak a, pilna ih ngah nading ih thupi sak nai kei hi.” (Rev. Dr. Do Suan Mung).


“Zomite akipilsak a tam hang, a pil taktak tam nai lo hi” (Me). Bishop Lian Khen


“Hauhna pen pilna in makaih hen la, pilna pen Pasian zahtakna ah ki bulh ta hen.” (Rev. Dr. Do Sian Thang).


Tua banah i phawk mahmah ding thu bulpi khat in bang hiam cih leh upna le pilna tawh i minam i lamsang ding, nambat khat in koih ni. Bang hang hiam cih leh mi haite leh sum leh paai leh khantona, om khawm theilo, tawnkhawm theilo hi. I leitung pumpi ading thupha i san theih nadingin i mimal mahmahin cihtakna le thumanna lamah hanciam sawm phot ni. I sepna khat peuhpeuh ah thumanin hanciam ni. Adiakdiakin khangnote in ngimna kician nei-in i gam le i minam ading akimang thei ding nasep sep sawm ni. Singphung dang lo, pianpih laizom, tun sung khat piang, Ciimnuai vontawi, tun leh zua ciin leh tuaite, i gam i lei, imi isa gia bang zun siam ni.


Sianmang sinthu nau bang san siam in, Sian mang von tawi i To Zeisu naubang pawm siam leng, i lei nun khua en in lawm ding, thang van sausiang tuang i tun dong lungdeih teng libang cing ding… Tua hi-in i minam khantoh nading thusimte ahi, upna, pilna, kipumkhatna, thumanna le cihtakna, khat le khat kihuh/kipanpihna-te ah hanciam sawm mahmah le’ng akhangto le thupha ngah Zo minamte i suak pan ding hi. Tua ahih man in, i ngeinate, anungta Pasian kammal tawh phungvuh leng, minam picingte i hih banah, Christian picingte i hi sawnsawn lai ding a, thupha ngah minamte i hi pah ding hi.


Gal kizo nawnlo:


Nidang lai-in i galte pen a gamla pipan hong pai uh a hih manin, ei kithawi man, kigingkhol man, ki galging man i hih man leh i gal panna hong theilo man un, gal kizo hi. Tu hun ciang in, mun khempeuh ah gal lian/neu kinei ciat hi. Tu hun i galte pen, gamlapi pan hong pai nawnlo in ei tawh an nekhawm, tui dawn khawm, hong it ding a i ngaihsut i lawm leh i gual, i naseppihte sungpan gal hong piang ahih man in, gal i zawh ding baih nawn lo hi. Gal a kilelh den hun hi ta mai hi. Tua ban ah, ni dang lai in, tualgal naki kita mahmah hi. Tu in a hih leh tua sang a, a suuk zaw sunggal hong piang ta hi.


Lasiam Sai Thi Saai in, “Vantung pan hong kia guah mal leh leitung ah a kituung phimdawn a kisuk khak ding a hamsat mah bang in, mihinga pianding ding baih lo hi”, na ci hi. A hih hang, thu tuamtuam la tuamtuam hang in, numei pawlkhat te in a sung a lai a om nau pen a deihlo uh tek, a suak ma in zatui zang in, a nuntakna laksak ziau or that ziau thei lel uh hi. Tua a hih man in, naubu sung pen tualgal pianna leh hankhuk sung hong suak ta hi. Ngaihsun thei leng khasiat huai mahmah hi, mulkim huai, ci zek huai mahmah hi. Tua a hih man in, ih nuntakna ah, khamuanna leh lung nopna om nawn pha lo hi. Lung len huai mahmah hi. Alleluai, praise the Lord, gumna ngah khin zo ing, i ci gam lai lai diam? Ngaihsut huai mahmah hi.


Tua a hih man in, nisim naisim i Christian nuntakna ah, leitung ci leh sa, leh dawi mangpa tawh gal a kido do i hih man in, Pasian galvante zat siam ding kisam mahmah hi….(SK. Gin Khan Pau, President – KZBA). India kumpi Gandhi in, “I kim i pam a om singkung lopate pen a nei taktak ahi, tu laitaka naungekte’ tungah ni khat ni ciang i piak dingin a cing a kemte i hi hi na ci hi. A gamsungte ah zong “singkung lopate na kep leh amau in zong na hong kem ding hi”, na ci lai uh. Tua ban ah, Siapi Rev. Do Sian Thang in “Zomite i pianthak taktak ciangin singkung-lopa, singtum suangtuumte i it taktak thei pan ding hi”, hong cihna phawh siam ni, Bang hang hiam cih le Pasian bawlsa na khempeuh i it theih ciang bekin, Pasian zong a it taktakte i hi zo pan ding hi.


Pasian bawlsa mihing, ganhing, singkung lopate ih zatak thei kei a ih zat siamthei kei leh Pasian hong gup khiatna thupha zong manpha ih sathei kei ding hi (if you do not respect the creation of God you will not appreciate alsp the redemption of Christ. Our environment is destroy by egoism, and it will be redeemed by selfless love of God and neighbour). Professor James Withey of Notre Dame in, “Nang in midangte i kim leh pam na hi hi” (Quoted by Edward Fisher in Nostre Dame Magazine, summer 1988, 77) hong ci hi. Tua ahih manin, eite in zong, inn veng hoih, lo veng hoih, khualzin tek, mite ton pi nopte, mi muan misuan, mi etteh thei, mi pangbeltheihte i hih nading in han ciam ni. Ih phawk ding khat ah, mipi phat tuam nading a kipiak khiatna in, Christiante thu bulphukpi khat ahi hi.


Tu in, Pasian hong sawl kim leh pam cin nading te ah picing tak a i hih zawh na ding in, 1979 kum a, a lian bel Siampipa in, kim leh pam kem te’ lutang, amakaih ding a aciapteh St Francis of Assi i kim leh pam a it ziat leh a kep ziat te phawk ni (Cf. Apostolic Letter Inter Sanctos: AAS 71[1979], 1509f.). Ama in, ei Christian te etteh theih ding in, kim leh pam leh nuntakna nei khempeuh koi cih zahtak in kep siam ding cih pen anuntakna mahmah tawh hong lak khin hi. St. Francis in piansaksa nakhempeuh ahi, ganhing, singkung lopa, sang gampa ni, sang gamnu khapi, cih te’n Pasian a pahtawi ding leh aphat ding in hong hanthawn hi.


A kiniamkhiat mahmah Francis Assi in, eite mang ngilh lo ding in teci hong pan na ah, Pasian tawh i kilemna hang in, kim leh pam na khempeuhte kep siam zaw na ding tha hong pia a, tua in eite lak ah zong ki-itna leh ki pumkhatna te hong nei sak hi cih thu hong tel sak hi. Topa sung ah kong it u leh naute, St. Francis i makaina tawh eite khat leh khat unau sanggam khat bang in ki-it diamdiam a, kim leh pam Pasian piansaksa na khempeuh tawh zong et lawm tak in, zak takna lian pi tawh kem siam in, leitung inn kuanpi khat bang a i nungtak zawh nading in, Topa in thupha hong pia den ta hen! Tua hi leh ei mihingte khempeuh in piansaksa na khempeuhte tawh, lung sim thak leh ngaihsutna thak tawh i ki zawm thei ding a, hong tung ding Pasian gam i malep ding hi (Cf. Is. 11:6-9).


Siamsinte Awging: by Manglek, Zingsol Special Issue lom 11, Hawm 12, April 2010, back cover: Hong hilh un, a sinnuamte hi ungh. Lam honglak un, a zuinuamte hi ungh. Hong hanthawn un, lungsim thanemte hi ungh. Hong mapii un, khangto nuam ungh. Hong tai un, a khial theite hi ungh. Hong pantah un, a siam nuamte hi ungh. Hong it bawl un, na itna uh lunggulh ungh. Tha hongpia un, a thazawmte hi ungh. Hong kem un, lam a pialtheite hi ungh. Hong sam un, a baihsa-in om ungh. Hong sawl un, ong hanciam ding hi ungh. Hong huai un, ki pumkhatna lunggulh ungh. Hong lamsang un, na tanote hi ungh. Thu hong ngetsak un, thungetna kisam ungh. Hong panpih un, lungdam tawntung ding hi ungh. (Me: Thupha hong pia un, ka daupai ding uh hi).


“Itna… a kici-in…”: by Zeelpi, Zingsol Special Issue lom 11, Hawm 12, April 2010, p 21: “Nang leh nang ki-it masa in. Tua ahih leh leitung in zong nang hong it ding hi”. Mihing nuntakna in manpha mahmah hi. A mah leh a mah a ki-it siamte in, a hun nei sunsun metbawl thei hi. Sang naupang khat in a hun om lai-in lai limtakin sim leh, lai vuanpi hong tun ciang, lungnuamtakin phi thei bek thamlo gual tungtuangin a nunna hong kilam sang ding hi. I paallai nite kua mahin hong zatpih theilo hi. Ei mahmahin zangsiam kei leng, I nuntakna ni hong tum kuan ciang, lawm le gualte’ thalawhsate eng in I om kha ding hi. Mi dangte I huh zo kei phial zongin, mi’ huhna lamente I hihloh ding ut huai hi. Ei leh ei ki-it siam ni I cih ciang in, angsung thei ni cihna hi hetlo hi. Paunak Lai Siangtho sungah, “Bang mah na mawk beisak kei un”, na ci hi. A hausa leh a pilsa a asuak mi tawm mahmah hi. Hauna le pilna, lungnopna le cidamna cihte pen Pasian tungpan a hun om lai-in a kithalawh ahi hi. Sum zatsiamte hau a, annbuuk kemsiamte’n, (an nek siamte’n) an khing hau uh hi. Sum neih zahzah zat tum sawm pahpah leng cik mahin ki haulo dingaa, an nei ta’ng ci-in ne gai, an val buak sawm pahpah leng, a sawtlo-in neihsa lamsa teng mit phial kalin hong bei mang ding hi. Pilna deih ten a hun om lai-in zong ni. Pilna neite-in midangte phattuamna piangsak ni. Neih le lam, I sum I paaite tawh ki panpih ciat ni. Khantohna lampi hong tangzai zaw ding hi. Tha le ngal tawh ki huh ciat ni. Thungetna tampi behlap ni. Tua hi leh, itna man tawh I ki-it thei pan ding hi.


Sehnel gam ah…: by Zolianu, Zingsol Special Issue lom 11, Hawm 12, April 2010, p 9: Nunna simlei sehnelgam bang guai in, keu ta ci-in, lungkiatna I tuah ciang, tuisik phulna, tawlngakna liim in hong ngak hi cih phawk in. Khuamial mahmah zan lai takin, khuangbaite aw kiza zaw hi. Tua mah bangin haksa dongtuak in I om laitakin, Pasian aw nem kiza zaw hi. Sunni taang leh guahmalte in paak nam kim palhsak hi. A hih hang, zan kimlai-in a palh paak hoih mahmahte zong om veve hi. Lungzuang khuangai-in nangkia na om laitakin, Pasian phatna la tam nasa mun zaw dingaa, la dang khempeuh sang ngaih zaw ding hi. Lampi nuamlo natot khak hang, na kiim na paamah singkung lopa, paak nam tuamtuam palh lihleh uh aa, vasate’n zong lasa veve uh hi. Nuntakna sehnelgam ah nang guak na kawi vak ciang, hi thute phawk in. Bang tanvei Zomi hi ding?


Dr. Dal Lian, Zolus Journal Number 12 – 2008, pp28,30, 32-34: Zomite paak banga hong palhkhiat hun uh om dinga sawtpi tak paak ding uh hi. Hun beisa sawtpi peka minthangsa tu huna kuama theih khaak nawn loh I hih sangun, a sawtlo-a thang ding I hih sese uh pen hamphat huai kasa hi. Zomite hun hong tun ding kaal ka ngaklah hi. Tua hun a hong tun theih nadingin pan laak theihna ciat tekah pan la dingin kong hansuah hi.


Zo ngeinate kem ni:


Ngeina I cih leh biakna I cih kibang lo napi biakna tung tawnin ngeina om hi (My version: Biakna leh ngeina tawn khawm hi). Tua ahih manin tanglai I Zongeina tampite pen I tanglai biakna tawh kizawi tawna om ahi hi. Ngeina a guakin a om thei kei a, biakna zong a guakin om thei lo hi. Ngeina I cih pen I nuntakpih ahi a, nisima I khawsak dan, I luheek dan, I kipi I kiten dan leh misite I kivui dan khawng ahi deu pen hi. Atunga I gente pen I upna, I biakna tung tawnin kisem hi. Dawi biakna tawh kizom I ngeinate Christian biakna tawh kizom ngeinate tawh I kheek kul ding hi.


Ahi zongin ngeina I cih khempeuh biakna pana piang ahi kei hi. Tua ahih manin, Christian biakna I zuih mana I Zongeina teng paih ding cihna hipeuhmah lo hi. Pupa ngeina I zuih theih liai leh I kep thei liai teng kepcing ding, tulai hun leh biakna tawh kituak lote bangcih kheek ding cih ngaihsut ding ahi hi. Mangkang, mangvomte’n zong amau gam tek mah puah uh hi, it uh hi, angtanpih uh hi. Lainat mahmah uh hi. Mang ngilh cih thadah phawk mahmah uh ahih manun mite lakah gen thanuam mahmah uh hi. I tuntun na-ah I gam I lei phawk siam ni.


Na tu na tate uh Zomi mah ahi den dingin na hih sawn un. Judahte a omna peuhpeuh uah Judahte mah hi uh a, Vaphual zong a omna peuhah Zo Vaphual mah va hi hi. Koikoi-ah om taleng Zoheisa paak pen Zoheisa ahih mah bangin, no zong koikoi-ah na om kha uh zongin Zomi mah hong hiden a, sum leh paai, pilna siamna leh neihsa lamsate tawh a gaal panin I Zogam hong phung vuh un, hong puah hong zuun siam un, ci-in Zogam min tawh kong thuum hi. Eimah in I pat kei leh kua’n hong patsak ding hiam? Zekai nai kei, a hun om lai, lap lai mahmah hang. Sul hei kik ni. Better late than never; Rome was not built in a day, cih paunaakte phawk siamin, lung duai takin maa pangkhawm ni.


Zogam in mi citak kisam hi. A gam it ding mi kisam hi. Gam phattuam nadinga nakpi taka na a sem ding mi kisam hi. Azawng ahau, alian aneu, cih om lo-in mi khempeuh kisam hi. Tangval thahatte thagui thatang tawh hong pang ding uh a, pilna siamna leh sum leh paai nei te’n, a pilna a siamna uh leh a sum a paaite uh tawh kuhkal takin ma hong pang ding uh hi. Naupangte-in thumanna, sawlmanna leh thukhualna tawh gam ading bang ka sem thei ding hiam, bang ka hih thei ding hiam cih thu tawh hong pang ding uh hi. Zogam hong paallun ding hi. Nang lo-a a paal ding na deih hiam?


Nang zong a paallun sakte lakah khat hi nuam lo na hiam? Zogam adingin hih bangin ka pang ngei, ka pang khin, ka pan laitak hi, na ci thei hiam? Kingiahsun pha in. Zomite’n Zogam I puah kei leh, hong puah sak dingin kuamah hong pai lo ding hi, cih phawkin a zuun dingin kipan ni. Mi minthangsa, gam minthangsate khempeuh in minthan nailo hun, minthan laitak hun leh minthan nawnlo hun na nei ciat uh hi. Zogam pen a koizawte ahi tam? A thang nailo, a thang pah tading, Zogam bangtan a thang diam cih pen Zomite tungah kinga hi. Zomite kithutuaka, khut khat tawi khe khat khai bang ahih lai teng, lung kituak taka na a sepkhop laiteng uh leh a gam uh a kepbit zawh laiteng uh, a thang ding uh hi.


Zogam omlai siah Zomite om dinga, Zomite omlai siah a sunga teeng mite Zomi I hi den ding uh hi. I Zomi hihna pen puan banga silh theih, suah theih, gal leh sa om cianga lum leh phaw beka zatding hilo-a I ci I sa, I lungsim ngaihsutna khempeuh-ah Zomi I hih ding ahi hi. Tuma khang tampi peka kipan Zomi a om mah bangin tuzawh khang tampi bek hilo, I teenna sim leitung a omlai siah, Zomite a om ding uh a, zong a khangto ding uh hi., Mite tungah gual tungtuang ding leh a vaihawm zo ding in Tung Sianmang in, hong ompih, hong panpih in thupha hong pia tawn tung ta hen. Amen. 


Ngaitui Vontawi, 

Zogam Siampi

(Bishop Felix Lian Khen)

2019