Saturday, May 28, 2022

MO HOIH NA DEIH LEH MO HOIH SUAK MASA IN

 


MO HOIH NA DEIH LEH MO HOIH SUAK PHOT IN.

By: Siam Khaute, New Delhi 

Hih thulu na simtak ciangin nungakte in mo hoih nasuah sawm ngei hiam? Ahih keh mote in na lungsim ah mo hoih na deih leh mo hoih na suah ding dan na ngaih sun kha hiam? Ahih kei leh tek hoih na deih leh mo hoih na suah sawm hiam? Laisiangtho sung ah na vawh bangin na at ding hi cih naphawk kha ngei hiam? nahun hong nai mahmah ta hi.
            Sia, Do Khup laibu ih sim ciangin tekte it a minsia mo sangin, Sungte it a minsia pasal vive hizaw ta cih ihmu hi. Hi hi. Zomite nuntak zia ih et takciangin sungte it zaw vive hitakpi a, nidang laitawh kileh bulh lian mawk hi. Pasal te pasal nei kisuak zaw ta hi. Pupa paunak ah “ Sumkuang in ali khuat, numei in ama khuat” kici a ahi hangin tulai ate in anungkhuat zaw mawk uh hi. Nu le pate tavuan liat mahmah lam tuate tungpanin kimu theisan hi. Sing kung lian khat ih deih bangin ih kuai zo kei a, ih paidan uh ahong man theihna dingin, khanghamsa ih kuaih sawmsangin aneu lai-in mo hoih dingin nu leh pate in tavuan nei hang a, pantah ni.

1.Mo hoih suah sawmin.
            Nungak laite ahi a, mote in ahizongin amasa pen ih ngaihsut dingin, tapa ka neih ciangin ka tapa zi, ka mo in kei hong bawldan ding ka deih danin ka teknu tung bawl ning, ka teknu gillo ta leh cih lungtang neiding in kideihsak masa hang. Bang hang hiam cih leh laisiangtho in na vawh bangin na at ding hi. acihbangin natek ciangin na gitloh danin na mo hong gilo leh nuam na sa tuan kei ding hi. Tua ahih manin mo hoih dingin kisin pha le hang ih gamtat dan uh hong man dinga sungte it a minsiat sangin tekte it a minsia hong om in, sungte it amin sia hong tawm in, ih Zo ngeina (Sumkuangin ali khuat, numei in a ma khuat) cih ngeina hoih hong tangtung ta ding hi. Numei hoih in inn sung nuntakna nuamsakin, ahoih lote in sia sak hi, paunak 14:1.

2.Tek hoih hih sawm in.
            Pumpi tungah lu, khut, khe cih aom bangin inn kuan sungah zong tek, mo, ta, cih bangin a kul hi. Na taksa tungah cimeng no khat anat ciangin na khepi muk dong ah anat bangin na tapa it a anuleh pa nusia in hong pai namo nu na-it loh tak ciangin na tapa lungtang na mahmah hi. Na ta it mahmah azi pen natanu bangin na ngaihsut a na it ding pen akhatna in koih in.
Tulai tek gilo ih cih teng pen aneu lai-in a nulepate pattah loh thumanglo teng mah mo ahih laitakin zong thuakhak in tek ahih ciangin zong thuak hak nuam hamtang hi. Tua leh tek asin kha lote hi nuam hamtang in, ahi zongin nuleh pa kiang panin thumang ngeu2 numei pen tek asin loh hangin tek ahih ciangin thuakhak lo zaw deih a, tek sin khalo lai nulehpa hilh zawh loh numeite pen mo asuah ciangin tek in thuak lah in, tek asuah ciangin zong mo in thuak lah lai hi. Tua ahih manin Nu leh pate in nata nute uh mo hoih asuahna ding leh tek hoih asuahna dingin na ta nute hoihtakin thuhilhin pantah in.

3.Tanute mo leh tek hoih asuahna dingin Nu le pate tavuan.
Zomite paunak “sumkuang in ali khuat numei in ama khuat” cih atang tun theihna dingin, Nu/pate in nata nu aneu akipan in pantah, uk, khalin, thuman kisin sakin. Nu le pate omlo ta gahta bangin zaukhah, a utut in gamta sak kei in. Mo a hih ciangin tekte thu, apasal thu, amalam akhuat nadingin aneu lai-in na inn panin khalin hilhin pantah in. Nata pa kiangah na zi nazawh ding na cih sangin na tanu in anunglam sangin, ama lam akhuat zawkna dingin thu hilh in. Zomi te paunak khat ah “ Balpi atuhna mun ahoih leh phung pha” kici a tuapen tulai in kizang thei nawn lo hi. 100 ah 10% hizo nawn lo kha ding hi. Na tanu aneu lai a nahilh zawh loh agol khit tak ciangin apasal in ahilh dingpen baihlo kha ding hi. A hih kei leh na tapa in a zi anute hilh zawh loh hilh zo vava khalo thei ding hi. LStho sungah “naupang khat aneu lai-in lampi man tawnsak le cin atek dong in lampial loding ci hi”. Tulai pen tekte sangin sungte lam it atam zawkpen numeite thu ih hilhloh manin hi cih ka thei zaw hi. Gentehna: Singkung khat pen ih suantung a kipanin akung kawi ding, mam dingpen kibawl thei a, na inn khum hong kengto leh na deihdanin heithei nawn lo ding na hih manin abulah heitawh dinga naphuk kul kha ding hi.
            Tua mah bangin Zo paunak Balpi kisuanna mun vaipen singkung ihgen teh dan tawh kibang lel a, gol khit nungah deihdan a hei ding pen baih nawn loin abul ah phunkdingin hei tawh kipan ding ih hih kei leh lampi tawm mahmah hi. Thubek tawh kigen thei a, a nu le pa kuaih zawh loh pen apasal in kuai zo nawn lo kha ding hi. A pasal ih mawhsak a atavuan hi ih cih sangin tanu neite in pattah dan man zaw leh lamman zaw kha ding hi. Tua hih manin tek hoih mo hoih hong pianna ding in tanu mei neite’n aneu tunga kipanin cilin pantah ni cih hong zawn ing.
            Nute in tate ih pattah dingdan tampi lak ah khat genleng: ta numeite it lua, dawmlua liangin amau omta leh nu pen pa pen bangin an huan kankan cih pen natate adingin hoih ka sa kei hi. Natate a omnak leh nute kibusak, kinusak kipasak lel in numei, pasal ciloin sepding bawlding vaihamsak in, bawl/sem sak tangtang in. Tua pen kiliatsakna hiloin natate mailam ding nakhual man hizaw hi. 
Zanglo, tui lo kum 12-13 kaphak pan in sep kakipan a, ih neu mahmah hangin lawi hoihtak a kicil sate-in hong zahtak mahmah lel a, hoihtak kicil lote in hong peipai ziau2 lel hi. Lawi aneu lai-in hoihtak in ih siamsak nakleh agol ciangin khauzat loh in zong lo kikai thei lel hi. A neulai in ihcil loh, ih siamsak zawh lohte pen agol ciangin zat hak semsem mawk hi. Tua ahih manin na tanu mo hoih, tekthumang, pasal thunial daidai lodingin kinupi, kiiapi sak lel inla inn panin hoihtakin cil in pantah in.
Tulai numeite pen tanglai numeite tawh kibang nawn lo mai ahih manin Balpi atuhna mun hoih leh cih vaipen haksata hi. Pasian thu hat semsem in kikhen ding bang Numeite in phamawh salo ta mawk zaw hi. “Zi hoih suang manpha sangin manpha zaw…zi hoih (lungsim hoih) ding haksa mahmah…?(paunak 31:10).

4.Mo na khak ciangin.
            Nata nu mo dingin na khak ciangin nadang na keng sak zo kei zongin khantawn amang ding, alawm pa tawh ki-it in anuntak theihna ding, thumangin sumkuangin ali khuat cih bangin ama akhuat nading, tekte le lawmpa tawh a kilemna ding, na deihsak leh na nute siding kahi phial zongun kong gen kei nak uh leh na lawmpa leh natekte theihlohin na nunglam hong ngaihsun kha kei-in cih thuhoih keng sak lecin nupa nuam innkuan nuam suak ding uh hi. Hih bang nacih ciangin Na tanu na it lohna hong kin kei hen cihna hi lo hi, a inn kuan ki-it a nungta dialdial ding deihna hi. Tua kammal in nata nu mo hoih tanu hoih, makhuat na suaksak ding hi. Pasalte tekte thulo a nunglam buaipih luapen nupa kal buai nuam gige hi.

5. Na mo khaksa saikik kei-in. Numei-in nunglam sai kik kei in.
  Na tanute nupa ki-it aom diamdiam lai anupa kal uh abuai dingin saisai se kei in. Gentehna: Mi na khat na piak khit takciangin azat dan ding nasai kik loh mah bangin, na tanu mo khaksa, mi napiaksa aneu lai a nasai zawh loh khawng na khakkhit ciangin vasaisai kikse dahin thusia tam nuam hi.
  Numei in Pasal na neih khit takciangin na malam ah tekna tan zawh nadingin hanciam inla, na nunglam na u, na naute vasaisai sedah inla, ngahding a kilawm nangah tawh lungkim lel in, Na sanggamte nupa kalte uh nang hangin vabuaisak se dahin, na nunglam ahih phawk den in. “Lei leh ha zong kipet” cih bangin na nupa kal uh kisel vat lungnop lohna tawh na  taikhiat ciangin kikhensuak ding na hih kei nak leh Na malam ah tai-in. Kikhen suak ngam lah hilo thusia zongin na nunglam ah tai kei in la na malam papite inn, pute inn, paneute inn, cihdan in na lungsim nat sung va-om inla na lungsim natna adam ciangin ciah in, na nunglam ciah kei in.

6.Lamman tawnin.
            Na tanu na khaksate inn ah tanu ding ahia, nek leh dawn vai khat peuh in ahizongin huhna nanget uh takciangin a pasal theisakloin  natanu bek hilh ken  lamman tawn in. Tua bangin na tanute inn vai, lo vai, nek leh dawn dingin na sap tak ciangin alawmpa zahtak huai kei tamah leh a khatna ah a lawmpa hilh masa hamtangin tuakhit takciangin natanu na hilh nopteitei ahih leh hilh kik panin. Bang hang hiam cih leh nupa kal ki-it na pen neu cik, hehna neu cik hi thei a, a zi in alawmpa kiangah kanute’n tua hong ci, tua hong gen cia alawm pa kiang agen sangin alawmpa in thei masa in i nute in tua ci veh aw acih pen kilawm zaw bek loin itna khang zaw in kithusim na hi a, lamman tawn na ahi hi.
            A lawmpa bangmah a hikei zongin thusimloin natanu bek na hilh tak ciangin a lungsim ah kasungte in bangmah in hongsim kei cih ngaihsun a, nupa ki-itna asiat ding adeih loh manin hong zui nemnem pongin alungsim hong tunglo thei hi. Tua ahih manin natanu mo khaksate tungah thuzaksak dan siam mahmah in tua ahih kei leh anupa kal uh ki-itna akiamsak, akhenkhen nasuak kha ding hi. Pilvang mahmah nulepa na suahna ding han ciam un.
            Mundang a om nata nu nakhak lai a nagen, kong gen loh in na nunglam hong lung hi mawh kei in na cih in alawmpa tawh ki-itna lungsim, pum khat sak dinga, tuate kiang huhna sum leh pai tuamtuam ngen in na phone call tak ciangin alawmpa kiang mah a ngen in hopih masa ham tang in, natanu na it lohna hi loin lampi man na tot leh anupa kal uh ki-it, nuam ding a lam natot khialh uh leh a nupa kal noploh lawh dinga, huhna nangawn hong piak dinguh atha dah in kitawt loh thei ding hi. Pasal lungsim manlo ahih kei buang leh sungte mudah om ngeilo in numeite banglo sam hi ka ci ngam hi.
           
Thukhupna
          Zomite sungah ih ngeina paunakte kizui nawnlo-in ih gamtat dante uh pen sia zaw semsem mawk hi. Khristian ka hi cinapi-in pilepute hunlai sangin tek leh mo vai ah sia zaw semsem mawk hi, bangci thupha sang zaw thei ding ih hi uh hiam? Thupha ih san theihna ding, ih tanute mo hoih, tek hoih hong suah theih na dingin nuleh pate in tate khalam, salam ah hoihtakin cil in pantah ding hi hang cih kithei saknuam hi hang. Gol khit a nahilh gamgam sangin aneulai in lamman tawnsak thu mangsak ngeungeu in. Hih asim kha mimal khat ciatin nuntakpih in ihta nute hilh in, sunglam it a minsiat sangin, tek it in minsiat cih hong kiza ta dinga, nungakte in teksin hong ut tading uh hi.
 Nu le pa thumang anah lawh pek Efesa 6:2,3; thuhkikna 5:16

Lungdam!!
Siam Khaute

September, 2011.  Zo Times ah thusuah sa.
Jan 20,2013 online

Wednesday, May 11, 2022

NULEPATE TUNGAH TATE TAVUAN


 NU LEH PA TUNGA TATE TAVUAN


A sih uh ciang Nu aw Pa aw hong tho kik in,bang duh in bang lunggulh nahiam?ci-a khitui luanga kahna sangin a damlai un,itna tawh hoih taka kepna pen mipilte gamtatdan ding ahi hi.


A damlai un itna tawh hoih takin nakep nak leh a sih uh ciang na kisikna tawm dinga na thuakna zong phadawm ding hi.

Tua ahih manin a damlai un,itna tawh kem lecin na kisik ngei kei ding hi.


Pianna Nu leh Pa pen i leitung Pasian ahih manun lungdamsak ding thupi mahmah hi.


Nu leh Pate hong itna uh pen sum leh paai tawh lohkik zawh ding hilo hi.Nawitui takkhat nangawn lohkik theih hilo hi.Zun leh ek hong siaksak a,an leh tui tawh hong vakin nikten puansilh hong guan a,pilna sangah hong kha-uh ahih manin zahtak huai in,tate tung pan itna a ngah kik ding uh a kilawm ahi hi.

 


Nu leh Pate in,tate tung panin itna leh hehpih a ngah kik ding uh hong lam en tawntung hi,cih pen manghilh ngei kei in.


Na nu leh pa pen midangte nu leh pa tawh tehkak ngei kei in,midangte Nu leh Pa pen na Nu leh na Pa hilo hi.


Tu hun a,na Nu leh Pa na hopih dan leh nakepdan in nidang ciang na tate in nang hong hopih in hong kem kik ding uh hi.

Tua hun ciang haksa nasak loh nadingin tu-in,na Nu leh Pa hoih tak hopih inla kem in.


Tawng ngei kei in,nin huai sa ngei kei in,haisa ngei kei in,kih huai sa ngei kei in,phun ciak sa ngei kei inla hawm thawh ngei kei in.


Sum leh paai na zon theih manin na Nu leh Pa sangin thu nei nuam zaw kei in.

Nang ma hangin midangte mai-ah maipha a ngah ding uh lunggulh uh hi.


Na tungah na Nu leh Pa a lungkim nadingin hoih takin kem in,a sih khit uh ciang khitui luanga kahna in man neilo hi.


Pasian thu-ummi nahih na pen a kimu thei na innkuanpih nasanggam na Nu leh Pa tungah kilang khiasak in.


Nu leh Pa a kin ngaihsut lote pen Nu leh Pate asih khit uh ciang kisik kik uh hi.Ahi zongin ziakai khin zo,tui buasa kiluak kik thei nawnlo hi.


Na Nu leh na Pa a kipak nadingin gamta in.Na nu a teek ciangin simmawh kei in.

Ta hoih a nei pa lungdam a,ta pil a nei pa a ta tungah lungkim uh hi.

Paunak- 23:22-25


Laidang pan letkhiat hi.

Lungdam 

Friday, May 6, 2022

CIKHA KHUA THU LEH PU. KAMZAKHAM

KA PA. KAM ZA KHAM LEH CIKHA KHUA TANGTHU

Pu. Awn Khua Hau (Tawmging beh) PiCiin Nian-te sungpan in ka Pa. Kam Za Kham Suangphei khuaah 1921 kum in piang hi.

Munlai a teng PuGin Za Nang leh Pu. Kai Za Dal-te in hong gen bangin kong pulak hi a, Pu. Gin Za Nang pen kum 100 phata in nungta lai hi.

 

Ka Pa. Kam Za Kham pianpih sanggamte hih a nuaia bang ahi hi.

 

I. PU. AWN KHUA HAU TATE:
1. Ciing Khua Niang 
2. Kam Za Kham
3. Go Pau (Police) palik sem
4. Thawng Lang
5. Nang Za Gin 
6. Man Khua Ciin

 

Ka Pa. Kam Za Kham suanlekhakte anuai a bang hi a, atom in ka gelh pak hi.

II. PA. KAM ZA KHAM & NU NIANG ZA DON ( a zi masa tawh a tate)
1. Niang Khan Cing +
2. Lang Ngaih Vung +
3. Ngai Khan Man +
4. Gin Do Niang +
5. Nem Ngaih Cing +

 

III. PA. KAM ZA KHAM & NU. CING KHAN LUN ( a zi kik tawh a tate)
1. Hau Deih Tung +
2. Vial Khan Suan +
3. Nian Ngaih Mang
4. Cing Ngaih Kim (late)
5. Pau Khan Tuang +

 

IV. PA. KAM ZA KHAM TANGTHU (History)

World War II galpinih lai in PaKam Za Khammangkangte lam ah, CID sem hi. Kolkata, Mumbai ah zong om zelzel hi. Hindi zong siamin a tapa Hau Deih Tung a neulai in (Indo Myanmar Border) Behiang a zato (Hospital) paipih zel hi; BSF Border Guard India galkaptetawh noptak in na kiho thei hi. 

V. PA. KAM ZA KHAM INN LAMTE

Suangphei ah ka vapai leh, Pu Dai Khan Thang in ka Pa tawh kisai hih bangin hong gen hi. Na PaKam Zam Kham pen khut siam mahmah mikhat hi-in, Inn lam zong siam in inn tampitak lam hi. Amah pen tua hunlai in Inn lam dingin kicial kawikawi a, Amah pen Lettama zong siam mahmah hi.

diak in kong gen ding ah Cikha khua a Sanginnpilui tangiat sang leisek tawh a kilam masa leisek santawh a kilam pen na Pa Kam Za Kham lam hi hongci hi. Sang siapite om na ding a kilam tualpi gei a pen zong na Pa Kam Za Kham lam ahi hi. Tuimuikhawng a zong a inn lam om hi. Kmangngilh theihloh khat ah inn a lam ciang mi’n huh thei zel inAman hoihsa khollo ahiama zing ciang phelkik ilampha ngiatngiat khat hi-a, citak mahmah khat hi. 

Gan zong hau mahmah nei thei mahmah khat hi a, a nunglam ciang no hun ciang hong kamsia in bang mah a neih notloh hang in nidang in, khuata hauhkhat ahi hi. Ken bel no hong theiban kengin, na U masate uh thei ing hongci hi. 

 

VI. INN MUN TAWH KISAI 

Inn mun tawh kisai in ka Pa in a neih ngeina muntetawm hong pulak ning:

1. Pu Kam Sawm Thang-te inn mun pen ka Pa Kam Za Kham a hingei hi. KU.Vungtong lehka U.Manneu-te pian na mun in thei ing.
2. Pa Gin Neih Thang-te inn mun pen ka Pa Kam Za Kham mah hingei a, ko pian namun ahi hi.
3. Ka Pu Vial Khen Mang-te inn mun zong hi ngei hi. 

 

VII. CIKHA AH NIDANG IN KA U.VUNGTONG-TE KA U.MAN NEU-TE HUN LAI PA. KAM ZA KHAM ZANGLOTE 

 

1. PuGin Thuam, Pa Thang Khan Mung-te zanglo tuivai gei a pen Ka Pa Kam Za Khamzanglo ngei ahi hi. 
2. Sang innpi khang a Nu. Khek U.tual-te zanglopen ka Pa Kam Za Kham a hingei hi.  
3. Pa Kam Hang, Fr. Thang Khen Tuang-te tuivaingei a zanglo pen zong ka Pa Kam Za Kham hingei hi. 
4. Ka U. Thang Thual-te zanglo Taltang a pen Ka Pa nailung huan hingei hi. 
5. PaKap Khan Tung-te zanglo Hanmual gei a pen zong ka Pa Kam Za Kham a hingei hi.
6. Mauvom tualpi zong ka Pa Kam Za Kham in na bawl in, Tui ngahzolo ahih manin hici koih hi.
7. R.C te Biakinn huang zong na hi ngei hi. 
8. Tualpi zong na bawl ngei hi. Ai hang tui ngahzolo hi. 
9. mundang mi a piak zong tampi omtuak lai hi.

 

VIII. PA. KAM ZA KHAM TUI KHUK 
1. Phuntong ah Pa Kam Za Kham tuikhuk a neu khat om hi. 
2. Nidang a Nu Ngaih Niang-te inn lui nung a, Pa Cin Sial hausa a sem ngei, Tuate inn lampi pai toh napalik len dang ah ka Pa Kam Za KhamTuikhuk om in tu dong in omlai hi.
3. Khualui ah a vatot bual om hi. 

 

 

IX. CIKHA KHUA HONG PIANZIA

(Ka U.Manneu leh ka U.Vungtong leh kU.Cingno genna)

 

Ka Pu. Khual Za Vum in Sahang inn sun tuah akicite khat hong man in, Mi gawh ngeiloh a minngaih deuh ding Lawi tawh ai ni ci-in Kansauzang ah Lawi vakai-un ci-a, tanute a sawl ciang in vapai uh a, i Pa Kam Za Kham in Cikha zangpheiteng muh ciang in hih Cikha zang noptuak vehe ci-in lunglutpah in, tua ciangin PaPum KapPa.Suak Kham te pata, Pu Gin Zam-te pata teng in behkhat ihihteh ci-in na zolpah uh ciang unAmah lunglutpah in March 24, 1957 kum in lal in, khuanasat pah uh a, Khuaivumte iamau gam sung ahihciang in amau phalnalo tawh khuasat ding pen phallouh hi.

 

Tua ciangin amau lah tengsuak nuamta ahih ciang a,bang leh bang leh ci-in i Pa Kam Za Kham in Saipimual pan Pu. Hang Khua Dai-te, Luangel pan Pu Zam Dong, leh Pu. Hang Nang, Pu. Son Lang-te leh Lingthuk pan Pu. Hen Thang tua inn 4 tengkhuakim ah meltheih pawl cial in, a vavak ciang itua inn 4 teng in na zui-in, tuateng tawh ma na pang khawm uh hi. Tedim Township pan a i Papi Kam Za En pen tualai in khawk-uk kici a, tulai Osuh Okathahhi ngel in cin (Chief of Township) a sep laitak hi aiPapi Kam Za En pen Suangphei khua pan mah ahi hi

Ohsuh Ohkathah Pa. Kam Za En in Maltang(malgam lam) zin ding a cih ciang a IP, Pa. Khai Za Kham i cih uh pen Police lampan alian pen hi-in Tawmging beh i behte na hi hiMangpiVuandok Gin Za Cin lah i Pa.Kam Za Kham Nuphal hi in, Menzi- Thawng Cin Thang tawhmaltang ah Neyleh a tuateng hong zin to khawm zel uh hi.  

Tualai in ei inn bang deubuk hilai in a hih hang, Ohsuh hausa i Papi Kam Za En lamkhaihna in ei-inn mah ah deubuk sung ah Vuandok Mangpi teng tawhhong tung uh hi. I Pa.Kam Za Kham in zozu limmahmah na lup in, sa nagawh vok tuk 4 khat nagawh, la nasak in na lam khawm uh a, tua bang inzin kido toto ngiatngiat ahi hi. 

Tua kawmkal ah Khuaivumte in lah ka gam uh ci-in ong susu ong nawh khiakhia uh hi. Pa.Kam Za Kham lah hih Cikha pan in paikhiat ding ut nawnpheuh mah lo hi.

 

Ohsuh Ohkathah i Pa. Kam Za En leh a lawmtevuandok mangpi teng a ciah ding ciangin Cingno Pa aw bang leh bang leh Khuadam ciang hong kha inhih zumun samun ah ih kigennopte kigen ngamlo ihhih manin ci-in ih pa kiang ah na gen in i pa in zongKhuadam ciang vakha phei hi.   Ahang pen zumunsamun ah kigen le uh kimlepam pan kingai sim kizasim ding deihlohna hang ahi hi. 

 

I Pa in Khuadam ciang vakha in tua kawmin hihbangin thusim na gen uh hi. Na khua uh inn 30 a cinkei leh inn 30 na cingsak unla tua ni, tua kha ciangin-ah, a sit ding in hong paitosak ding hi-ung ci hi. Khua hal ding ci-in hong kuansak ding hi ung ci-in thusim napia na gen uh hi.

 

Tua ciang in i Pa.Kam Za Kham-te pawl in Pu.HenThang, Pu. Hang Nang, Pu. Son LangPu.GinZam leh i Pu.Awn Khua Hau tua tengpen inn 30 a cin theih nading buk no khat tek lamsak in lupnadawhsak, bel nihta koihsak in zanpuan ding uh koihsak cih bang in, na hih uh a tuapan in ani a kha a cin ciang in Khuaivum-te phalna omlopi in khuasattheilo ding ci-in i Pa. Go Pau police makaihna tawhhong kuanto sak uh a, tua pan in palik (Police) tenzong hih Khua pen inn 30 a phak kei leh Khuasattheilo ding haltum ding ci in, inn sim masa phot uh hiTua ciangin inn 30 cinlam atheih uh cianginUpadi (Law) lai bu hong lem uh a, Upadi (Law) laibu hong lem uh ciang Upadi tawh kipelhlo inn 3pha ahih ciangin hal nawnlo ding hong ci uh hi. Tu-in inn 30 cing ahih ciang kihal theilo ci-in, Cikhakhua khat suak theih taktak nang in danngui(liausum) 300 liau ding hi uh teh hong ci hi.

 

Tua danngui liausum pen Cikha ah an a tam mahmahhang kua man a sum a neilo ahih manin i Pa.Kam Za Kham bek in nei a, tua danngui (Fine) liausum 300 pen i Pa.Kam Za Kham in pheksa in na piaziau hi. Pawltak ciangin inn suan (inn lusikah an teh ding tua danngui (Fine)liausum Cingno Pa 300 piak pen dinkik ding a cih uh hang in, an apia zo a om hangina pia zolo om veve ahih manin apia zolote siknawnlo in tua teng tawh Cikha khua i Pa.Kam Za Kham in na tankhia in khua khat hong suak thei hi.

 

Tungsiah pan thu hong pai leuleu in tun Cikha,Khuaivum zang pen khua khat suak theita in Cikhakhua hita ding cih thu hong kigen hi. Tua ciangintungsiah pan in Hausa kitel theita na hih man un kitelun hong ci hi. Tua ciangin Pu.Khai Lang-te innkatang ah Hausa kitel ding kikaikhawm ding meeting ding hi hang ci-uh a, i Pa.Kam Za Kham pen Pu acitawh Pa. Kham a ci tawhCingno Pa aci tawhhihCikha khua a suah nading in nang a pangpi pen, a phu pipen na hih manin Cingno Pa aw, kitel kullo in nang mah Hausa hipah tehHausa  hong sem in ci ngeingai uh hi. 

 

Niang Ngaih Lun Pa.Ngam Khua Pau pen Hausa sem khalo ding ci-in Hausa sem nuam in nau ngekkah in hong kap ciang in, i Pa.Kam Za Kam in bang leh bang leh Pa.Ngam Khua Pau zong Inn 30 a cinna ding in inntuan lak ah pa ahih manin i Pa Kam Za Kham in hih Nu. Niang Ngaih Lun Pa. Ngam Khua Pau pen Hausa sem nuam a nau kah a kapliang ahih teh Khuaivum-te lam ah ka pang ngei keiding, titsa ka phauh ngei kei ding ci-a, kiciam in suang kei in, Aitui a don ngam leh PaNgam Kho Pau pen Hausa semsak ni ci hi. I Pa Kam Za Kham in tua acih ciangin Ngam Kho Pau pen suangtangkei sak uh a, na keitaktak hiam aw ci-in adot tak uh ciangin nong up kei uh leh hong en vua ci-in a suangtang keih teng siatkhia lo valhsuk zawzen hi, Aitui zong dawn kawm in tua ciang Hausa semsak uh hi. 

 

Khuaivum-te in a gam uh ahih hangin a thu ala tawhzolo uh ahih maninsingnuai gammual ah kimuhnamunmun ah kizah lo ding ci-in gal leh sa hong suahuh ciangin i Pa Kam Za Kham lung himawh in,bangbang hi leh hih bang a Khuaivumte in hongnawk in ka khuasak dan uh nuam kei ci-in tungsiahlam thu a zaksak ciang in, tungsiah lamte ituabanghih leh Palik 40 (Police) hong koih to nung in tuateng a mun a mual ding a nek a dawn ding uhhong hih zo pah lo ding kahih ciang un nangmah in na vaihawm sak in ci uh hi. Pa Kam Zam Kham in tua Palik 40 (Police)teng an na vak ngiatngait in, tuahun lai sumbuk van lei ciang Tedim ah paikul ahihmanin i Pa in sakol tawh van vapua ngiatngiat in Palikte ading ma napang hi. I Pa Kam Za Kham in sakol tawh van pua in tua Palik (Police) 40te nekledawn van kisamte supply na sem hi. 

 

Khatvei Cikha a palik (Police) te-in Cikha ah palik a tun kum Birthday bawl uh a ani akha a thei omlo uh hi. Palik (Police) Pa.Bual Pum san 3 a sep laitak hiin i Pa Kam Za Kham dong a, i Pa in Palik(Police)te Cikha ah hong tun ni pen ani a kha akum teng hoih tak in gen ziauziau kici hi. Cikha khua a kipna ding in danngui (Fine), liausum hong kigam in,sum 300 a kipiak kum pen a hih leh 1959 kum sung ahi hi.

 

Ka Pa.Kam Za Kham pen pawl khatte in, Tuimuikhuapan pheuh sa-inpawlkhat in Khuaivum pan hong pemsuk hi peuh aci zong om uh hi. Munlai ah Pu Gin Za Nang kum 100 a pha amah tudong damlaiin, Aman kei kiang ah Na PKam Za Kham pen Sungphei khua pan hi a, Suangphei ah piang hi. 1921kum a piang hi ci-in hong gen hi.

 

X. MANGPI VUANDOK GIN ZA CIN LEH PA KAM ZA KHAM KITANAUNA LEH CIKHA THU.

Pu Kai Za Dal sih ma ina inn vuah ka vah hawhciangin Pa. Kam Za Kham tapa ka hih lam hongtheih teh kei mah Hau Tung kiang ah a hong gen thupawl khat hong gelh ingh.

Cikha khua thu tawh kisai pawl khat hong gen a, mangpi asem vuandok Gin Za Cin in Falam ah a tutlaitak ahi hi. ka Pu Kam Za Kham in Nuphal ci hi. Tua mah bang in ka Pu Kam Za Kham in la zong naphuak hi hong ci hi.

 

La: Ngalliam suan kamkei hi’ng e, muvanlai suanbawi hi’ng e. 

A hang pen Mangpi vuandok Gin Za Cin pen a ma ading in a Nuphal hi. Cikha khua tawh kisai in a phiat ding in palik police-te na Pa. Go Pau, Pa Lang Do Thang pa, Pa.Sangkal-te leh Vuandok Gin Za Cin tawh khua phiat ding in hong pai uh hi ci-inPu.Kai Za Dal in hong gen hi. Tua hong genna ah Pu. Kam Kham na Pa in Vok tuk 4 khat na goh in, zozu lim mahmah na pia in nesak phot hi. A nek khitciang un na Pa Kam Za Kham ka Pu Kham in Nuphal aw no bang hih ding a hong pai na uh hiam? ci-in adot ciangin meigit bu khat tawh hong kuan hi ung ci-in dawng hi ci-in hong gen hi. Acih nopna in khua hal ding in hong kuanto hi uh acih nopna ahi hi.

Vuandok mangpi Pa leh na Pa ka Pu Kham (Kam Za Kham) amau pen kinuphal hi-in, Na U.Vungtong leh Na U.Niang Khan Cing, na U.GinDo Niang leh na U. Manneu-te nungakno lai hun hici-in hong gen hi. 

Tua ciang in na Pa Kam Za Kham ka Pu Kham in nuphal aw no hong hawlkhia le uh cin ko koi teng ah om ding ka hi uh hiam? Ko ka om nang uh omlo pi Zoute in lah hong ngailo a ko ka om nang uh omlo pi nuphal aw a cih ciang in. Mangpi vuandok (Gin Za Cin) in tuabang om theilo lau ken kei om ing nuphalaw ci-in, Ka Pu Kham, (Kam Za Kham) acian pia hi ci-in hong gen hi.

Inn 30 na lam unla tua ni tua kha in hong pai kik ding hi ungtua inn 30 na lam na uh ah mikhat ta na om un la puan na khai un mei na tawh un ci-in vaikhakhi ci-in hong gen hi. 

Mangpi vuandok Gin Za Cin-te Inn 30 a cing hiamcih sitding in pai kik in sit uh a, Inn 30 cingta ahihmanin tun Hausa ngah thei ta nuphal aw kua in Hausa sem ding na hi uh hiamTmahmah in ken lai hong bawlsak pah ding hi’ng ci-in gen uh hi. Tau ciang in Pu Ngam Khua Pau pen Hausa sem nuamin, Na Pa Kam Za Kham kiang ah Cingno pa aw keiHausa hongsem sak in ci in khitui luang liang in kunhi. Tua ciang in ka Pu Kham (Kam Za Kham) in Zote tawh kipawl kei ning ci-in suangtang na pet a Aituidawn a, na kiciam ngam leh Hausa hong semsakding hi ung ci hi. Tua ciang Pu Ngam Kho Paukiciam in suangtang pet in khitui luangliang in kiciam in, Pu Khai Za Lang-te inn tual ah na Pa. Kam Za Kham ka Pu in kiciamsak hiPa. Ngam Khua Pau pen Khuaivum pan in Cikha hong pai sukahi hi. Tua laitak pen BuKhai Khua Pau in Tedim ah a seplaitak ahi hi ci-in hong gen hi.

Cikha khua a kip sa hi napi in, Thu hong nung om in sum 300 hong kigap ciang in kua mah a pia nuamomlo in lungkia uh hi. Na Pa ka Pu Kam Za Kham in 300 liausum pia hi. Na pa Kam Za Kham lehVuandok Gin Za Cin kitelkhial dektak uh hi. Ci-in Pu.Kai Za Dal in hong gen hi.

(This is the second witness)

 

XI. PA. NGAM KHUA PAU IN PA KAM ZA KHAM ZAWL IN, A MATNA THU  by: Ata neu pen Pa. Pau Khan Tuang genna

 

Ka Pa.Kam Za Kham pen Tawmging beh hi in, Pa. Ngam Khua Pau pen Naulak beh behkhat zong hiloin zong kitanauna omlo hi. Ka PKam Za Kham in suangtang petsak in, Aituidawn sak in, kiciamsak inHausa a sepsak tak ciang in, Pa. Ngam Khua Pau in ka Pa Kam Za Kham pen Zawl in man hi. Sa a mat ciang Zawlsa na pia ngiatngiat hi. 

 

Pa. Ngam Khua Pau a sih ciang in zong a tapa Pau Khen Mung in zong Pa. Do Lian-te inn ah ka om sung uh zongzawl sa tawlkhat hong pia lai hi. Kei leh ka U.Vial Suan USA a om pen, Pau Khen Mungin zawl hong ci hi. Khua vai tangthu hong buai ciangin zawlsa zong hong pia nonlo a zawl zong hong ci nonlo hi. 

 

 

XII. KHUAIVUM A PU HEN KHAM LEH NA PA KAM ZA KHAM TANGTHU 

Pu Hen Kham in Kam Za Kham aw Cikha khuanong sat zawh leh ka zinik teng in hong pai ding hingci hi. Ka Pu Kam Za Kham in satzo petmah in Pu Hen Kham in Cikha hongpai ciang in, Na Pa ka Pu Kam Za Kham in Hen Kham aw na zinik teng in hong paive ci-in na pa in na hopih hi. Ci-in Pu Kai Za Dal in hong gen hi.

 

XIII. PU. SUAK ZA KHAM LEH KA PA KAM ZA KHAM KHUA KIP NADING A LIAUSUM TAWH KISAI

 

Cikha khua a kipsa hi napi, a khua nung ah thu hongom kik in, Danngui liausum 300 hong kigam hi ci-in lai hong tung hi. Tua ciang ka Pu.Kham na Pa.KamZa Kham in mi kaikhawm in gen hi. A hih hang Pu.Suak Za Kham in liausum pia nuamlo hi’ ken pia zo kei ning, ken Sum a mawkna dingin sung nuamkeng ci hi. A sum bel kai khawmkhawm leng 300 om kha thei mah in teh ci-in, ahih hang bang gen hiamcih leh sum ngahna baihlo hi, Cingno Pa aw cihsanhi. Ken pia zo kei ning ei a cihsan tak ciang in’’ na Pa ka Pu Kam Za Kham heh pian inNa kihau sakmahmah hilo maw zuu na kham ciang na kiphatphatve leh, sum neilopi hi cin bang mah tampau non ken la, kei a zang mai ni ei ci-in, na Pa ka Pu Kam Za Kham in liausum 300 na pia hi. ci-in Pu Kai Za Dal in hong gen hi.

 

Tua ciang in Khuakipna laibawl sak uh a, a la ding in, Ngalzang khua pan Bu.Tun Za Dong vala uh a,Cikha hong tung ciang iBu.Tun Za Dong paisakuh a, amau tua khua kipsak nalaipen Pu Cin Za Thawng min in na laih zau uh hi, ci-in Pu.Kai Za Dal in hong gen hi. Pa. Cin Za Thawng icih pen in Tedim ah piada asep laitak ahi hi.

 

Cikha a tun uh ciang un, na Pa ka PKam Za Khamkiang ah Cingno Pa aw, lawikhat tawh hong kileisakin ci-in na kun hi. Na Pa ka Pu Kam Za Kham ut lo hi. Kei mihai hong sa na hi hiam? ci-in ka Pu, na PaKam Za Kam in dong kik hi. Tua teng tawh Cikhakhua kipna laipi pen a omna a banna kitheinonlo hihong ci hi. Tua laitak in Bu.Khai Khua Pau inTedim a, sep laitak ahi hi. Ci-in Pu Kai Za Dal in hong gen hi.

 

XIV. PA.KAM ZAM KHAM LA PHUAH 
a) Hong ello aw, khua kimgual aw, galliamsuankam kei hi’ng e. 
b) Nong el leh khua kim gual aw, muvanlai suanbawi hi’ng e. 

 

a) Lunglau lo aw, vangkhuagual aw, zehzumsialbang lian mah leh zong, kei man lunkan kongvahong ning e, 
b) Ka dot lun tongdam na nemsam e, ka tuppihmualsuah zo ta ing gual aw e.

 

XV. PA.KAM ZA KHAM MIN PHUAH 
1. Cikha khua piang ding a deihlote tawh langdona, elna langpanna leh haksatna a thuaknatelianlua mahmah ahih manin (Kham Do Lian)naphuak hi. ka (Pa. Go Pau tapa).
2. Tua bang haksatna, langdona, langpanna,haksatna, kamsiatna a thuak kawm kal a Cikhakhuakhat suah zo veve ahih manin (Kham KhuaSiam) na phuak hi. Tuimui a ka (U.Niang Khan Cing tapa)
3. Amah leh amah pil kisa, hat kisa, nei kisa,muang kisa khat ahih manin (Kham SianMuang)na phuak hi. K(U.Vungtong tapa)

 

XVI. KA U. MANNEU LEH KA U. VUNGTONG MIN PHUAH
1. Ka Pa inhong sihsan khit nung ciang Cikhakhua pen ong khang to semsem leh Khuapi khat ong suak ahih man in ka U. Manneu leh Ka U. Vungtong in (Kham Khua Lianna phuak uh hi.

 

XVII. PU.AWN KHUA HAU THANGTHULEH A LAPHUAH

Suangphei Upa Hausa tenPiantit France pai tenginn mun logam piading ci-in, meeting pikhat nei uh hi. A piantit pai kal vua amau inn mun logam nahawm khin uh hi. 

Ka Pu.Awn Khua Hau Piantit France pan in1918 kum in inn hong tung hi. 

Hong tun ciang in kua man inn mun logam na pialoin hih bang in la na phuak hi. 

1. Ka phak na gual a phalo ten mun inn Gamlohialta e
2. Topa, Jesu a luanglup na Jerusalem khuavamu ing e.
3. Kei ma muh na a muloten gamlei mun in hialta e. 
4. Tulai momno a khang sonten a phung melmading hi e.

 

Ka Pu Awn Khua Hau in Medal zong ngah hi. Ka Pa sih ciang in Tuimui a ka Pa Thawng Lang in la hi. 

 

XVIII. CONCLUSION  

Hih pen tangthu taktak ahih man in lai kong gelhuh hi. Cikha khua hi ciang a tung theih na ding a, thatang hita leh neih leh lam bei dek liang lehhaksatna leh kamsiatna thuak liang a na pang ka Pa uh Kam Za Kham thangthu ahih man ahi hi.

Cikha khua tangthu vai thuman a ki-imcip zawhsawtlua ta ahih man in, mailam i Cikha khua in tangthu picing a kician khat a neih na ding lunggulh na tawh lai kong gelh khia uh hi. (The hidden secrets of Cikha documentsmangpau in cileng zong kikhial lo hi.

 

 

Research: Pa. Hau Deih Tung & Pa. Pau Khan Tuang