Tuesday, December 17, 2013

ZOLAI HONG PIAN KHIATNA BY: PAUL THANGPI, GERMANY

ZOLAI HONG PIANKHIATNA
- Paul  Thangpi, Germany

Thupatna
      Joseph Herbert Cope (Cope topa) in Zomite anungta Pasian thu hong muam ding, Leivui pan hong lamto ding leh niinphual pan hong domto dingin 1910 November kha ni 1 ni-in Tedim hong tung hi. Zomite in Pasian thu sim theih nang leh leitung ah khuasak theih nangin 1913 kum in sim theih ding LAI hong bawlsak-a tu in Kum 100 (1913 – 2013) hong cingta hi. Tua LAI in Zomite’ nisim nuntakna, thu leh la kizopna leh Pasian thu simna in akizang ZOLAI ahihi.
      Roman Alphabet mal 20 bek tawh hong bawlsak Zolai in tel baih in, zat nuam a, leitunga Pau tuamtuamte ahibangin kigelh thei hi. Tulaitak in Kawlgam, India leh leitung gam tuamtuamte ah Zolai a zang mi Tulza-thum leh, tulsawm-li leh tul-li (344,000) om hi ci-in Leitung Kampau tuamtuamte akancian Ethnologue in naciamteh hi. Zomite in Zolai i neih manin leitungah Minam khat in hong kiciamteh-a lungdam leh angtan huai mahmah ahi hi.
Zopau hong Kipatkhiatna
      Leitung ah Pau nam 7,105 om hi ci-in Linguistic Society of America in ciamteh hi. Hih Pau teng nampi (4): Indo-European (Europe lam), Sino-Tibetan (Asia Lam), Semitic (Arab, Israel, Sehnelgam lam) leh Bantu (Africa lam) cihbangin kikhen hi. Sino-Tibetan sungah pau nampi 250 omin Tibeto-Burma Pau nam khat in kihel hi. Tibeto-Burma Pau nam sungah Pau nam 400 bang omin Zopau nam khat in kihel ahihi. Minam khat a suah theih nadingin Pau neih masak kisam-a tua Pau tawh kizop theih nangin Lai neih hong kul hi.
      “Lai” cih kammal Zomite in tanglai hun pekpan i neih ahi hi. English in ”Script” ahk ”Writings”, Sen ten ”Jiaoben” ahk ”Xin”, Mogolia ten “Bichig”, Tibet ten ”Bod yig”, Kawl te’n “Sa” cihbangin na nei uh hi. Falam, Khalkha lamte in ”Ca” ci-in Kawllai pan alak ahi hi. Laibu acih uhciangin “Ca ouk”, Laivuan acih uhciangin ”Ca mi puai” cihbangin Lai tawh kisai Kawllai pan tampi na la uhhi. Zopau in Lai aat, Lai-aatpi (General Secretary), Lai-aat lohbu (Blank note book), Laibu, Laidal, Laihuan, Lai hawmpa, Laihawmnu, Lai-ip, Laikung, Lailu, Laimal, Laisiangtho, Laisuangpi (Black board), Laitai, Siktawhlai khetna, Zum Lai-aat cihbangin kuama kiangpan kawmlo in tanglai hunpek pan i neih ahi hi. Tanglai a ih Zopau-in bang cidan Pau hi lian ding hiam cih kithei cian lianlo hi.  Ahizongin Tibet leh Kawl pau siksan Pau nam khat ahi hi. Tibet pau leh Zopau etkaakna:
Zopau                            Tibet pau
Khat                              Chick
Nih                                Nih
Thum                            Sum
Li                                   Zhi
Nga                               Nga
Mit (eye)                       Mit
Na (ill, sick, pain)           Na
Numei, Anu (Female)    Mo
Sa (hot)                        Tsha
Sa (meat)                     Sha
Nga sa (fish meat)      Nya sha
Si (die)                          Shi
      Zopau in mitna (eye sore) pen Tibet pau in mitna mah hi pah hi. Zopau in mi nga si (five persons die) pen Tibet pau in mi nga shi mah hipah hi. Tua ahih manin tanglai i Zopau in Tibet pau tawh kinai-in Tibet gam pan hong piang-khia pau ahihlam kimu thei hi.

Zomite’ Lai Neih Masakna
      I pu i pate Tibetgam pan Kawlzang kizuan in Kawlzang pan Khamtung azuat ding ciangin makai unau nihte apa in Tu leh Ta, Suan leh Paakte zat dingin Lai pua sak hi. A u adingin Savun tungah aat sak in, a nau adingin Guapum tung ah aat sak hi.  A nau ahihleh Khamtung ah teng nuam loin Zanggam ah ciah kik hi.  A nau Zanggam a zuat kik zawh kum sauvei hun khat ciangin a u kep Lai teng kawtsak in nisa a pho na ah Ui in tuah sakin mukik nawnlo hi (Ui in neksak hi dingin kium mawh hi). Tua hunpan kipan Zomite in Lai nei nawnlo hi kici hi.
      Hibangin a mansuah tak ciangin a u in a nau kiangah “Lai mansuah ka hihmanin Lai hilh dingin Khamtung hong paito in” ci-in vaikhak hi.  A nau zong Khamtung hong paito kik in a u te’ Lo khawhnate hong mu hi. Tua ciangin a u tenna Khua a pai ma in Lo sungteng ah hong pai masa hi.  A nau in a u’ Lo khawhna Lo sung hong pai masa hi. Tua ni a u Lo kuanlo ahihmanin a nau tawh kimu khalo hi. A nau in a u Lo sungah a ma theih ngeiloh Lo khawhna van zatte, Lo hunna Thaangsiahna, Zusa Vasa matna, Lo tuilakna atuamtuamte a muhciangin hibangin ngaihsun hi “Ka u in hibangin na lamdang a thak  atuamtuamte ngaihsun thei, bawl thei ahihciang Lai mangngilh lo ding hi.  Lai ka mansuah acih hang’ hong khemna hi ding hi.  Kei tungah banglo khat hong bawl nuam hi ding hi” ci-in ngaihsun-in a u tawh kimu loin ciahsuk kik hi.
      Hibangin a nau hong paitoh lam a u in tua ni-a Lo kuante’ tung pan thei a, ahizongin Lai ngah kik nawnlo hi. Tua hun akipan Zomite in Lai neilo-in kiomsuak hi, ci-in tangthu ah kiciamteh hi. Nidangin khangluiten Laikung, Laidal cihbang zang nailoin Suangpeek tung, Singpeek tung, Savun tung cihbang ah a zum, a hiam khatpeuh tawh Lai na at uh ahih manin min dang nei nailoin ”Lai aat” naci uhhi. Sanginn-a sang Siate Lai hilhna (black board) pen ”Laisuangpi” kici hi. Nidangin Suangpeek tungah Lai ki at ngei ahihna kimu thei hi. Tuhun ciangin Laikung, Siktawhlai khetna, Computer, Laptop cihbang hong om ciangin ”Lai gelh” , ”Lai khen””Lai meek”, “Lai copy”,  ”Lai email” cih bangin kizang hi. Tua ahih manin nidangin Zomite in Lai nei ngei i hihna hong musak hi.
Pau Cin Hau Lai Zatna
      Pu Pau Cin Hau Tangthu atomin : 1859 kum December kha in Tedim khua Pu Khan Lian leh Pi Cing Zam te sung pan hong piang hi. Pu Khan Lian in tapa 8 nei in Pu Pau Cin Hau pen a lina, Rev. Hau Go’ pano ahi hi. Pu Kam Hau khan sungin Tedim ah teeng in Englandte hong khan ciang Lailui khua ah galtai-in na teeng hi. A nungciangin Mualbem khua ah na teeng hi. Aneu tuung a kipan kum 15 sung tawntung kumzawnin Khanglui ngeina biak theih khempeuh bia-in, thoih theih khempeuh thoih-a dam tuanlo hi. Ni khat a lungkia lua-in kisiam-mawh, kicimtakin amah-le-amah kikaplum dingin Thau khat tawh pai khia hi.  Khua nawl a tun ciangin Sakhi khat na tai dihdih in a kap leh kha pahlian ahih manin ama kithah nading Thautang om nawn lo in Sakhi khat tawh ciah kik hi. 
      Tua khit akipan mangmu zelzel in Pasian in “Van leh Lei a bawl Keimah Pasian hong bia inla damna hong ngen in damna kongpia ding hi” ci hi. Pasian kiang ah damna anget leh dam takpi hi. Midang tampite thunget sak in mitampi in damna ngah hi. Tua hun laitakmah in Tedim ah Nuam Dim akici kamsang numei khat om hi. Pasian in Pi Nuam Dim tung ah  ”Ka thu a zeek khia dingin Pau Cin Hau ka teel hi” ci-in na gen hi. Tua bangin Pau Cin Hau Biakna hong piang hi. A sawtlo in Khamtung bup ah gamkang bangin hong kizeel hi. A tapa upa pen Pasian tamhsak in Sian Khaw Cin na phuak hi, Zomite sungah Pasian min atamh masa pen ahihi. Kum 1948 December 28 ni in Mualbem ah a leitung nuntakna nusia hi.
      Pau Cin Hau Lai hong Piankhiatna : Pau Cin Hau lai in  ”Zotual Lai” ahk ”Laipian Lai” zong kici hi. Kum 1899 in Pasian in Pu Pau Cin Hau Zomite zat ding Lai mangmuhna tawh musak hi. Tawlkhat sung Pasian in hilhin a Mangmuhnate midangte tungah a hilh theih nadingin 1902 kum in sim theih dingin Lai tawh hong bawl hi. Lai hong mukhia ahih manin ”Laipianpa Pau Cin Hau”  ci-in kithei hi. Pau Cin Hau Lai in Lim tawh akisim (Logopraphic Script) Lai nam ahihi. Atuungin mal 1053 pha-a abu in bu 6 pha hi. 1931 kum in hong puahpha-in Lailung tawh akisim (Alphabetic Script) Lai nam in hong pianga mal 57 pha hi. Mal 57 sung pan mal 37 te Lailung (consonants leh vowels) hi in, mal 20 te Dawngtawi (tone marks) te ahi hi. Laidal tung leh Suangpek tung ah gelhin midangte na hilh sawn hi.
      Pau Cin Hau Lai Kizatna: Zogam ah Sangmangten Lai hong bawlsak ma in Pau Cin Hau Lai bek kizang hi. Zogam sung bekthamloh Manipur leh Luseigam Zomite‘ tenna dongin kizel man hi. 1917 kum Piantit pai lai in Pau Cin Hau Lai zangin innlamte tawh kithuza uh hi. Kumpite tungah lungkim lohnate a koh ciangun zong Lai dang theilo ahihmanun Pau Cin Hau Lai mah tawh na gelh uhhi. Sangmangte in Pu Pau Cin Hau kiangah ”Kipawl ni in sem khawm ni” ci-in na zol a ”Kei a pen, ko gam tawh kituak dinga Pasian hong piak tuam hi-a, no a pen gamdang Biakna hi-a, ko tawh kituak lo hi” ci-in na mang nuamlo hi. 1931 kum in British and Foreign Bible Society in Pau Cin Hau Lai tawh Mualtung Thuhilhna (Mate Laisiangtho alian 5 sung) Dal 500 khen uh hi. Census of India 1931 Volume XI Part (I) laimai 194-195 sungah “Pau Cin Hau Lai” ci-in kikhum hi. Tu hun ciangin Laipian (Siangsawn) Pawlpi sung ah kilim zat mahmah hi. Leitung a Sang minthang tampi pan in Lai lam Thuthuuk Kankhiatna (Research) bawlte in Pau Cin Hau Lai na lim kan mahmah uh hi.

Kawllai Kizatna
      Sangmangte Zogamah na hong sep uh ciangin Lai lo tawh maban zom theilo ahihmanin Kawllai hilh dingin Karen Siate pawlkhat hong cial uh hi. 1904 kumin Sia Shwe San Khuasak ah koih uh hi. Pasian thu a telmuh theih nadingin nitak in Lai hilhin kum khat a cin ciangin Kawllai a sim thei omta hi. Pu Hau Cin Khup in Tedimah Zum akah ciangin Kawllai sim theite amuh ciangin thupi sa ahih manin Vuandokpa (Sub Divisional Officer) kiangah Tonzang ah Kawllai hilh ding Sia na ngen pah hi. Vuandokpa in ”A Sanginn ding leh Siainn ding na lam inla na zawh ciangin a Sia ding keiman hong vaihawm ning” ci-in na gen hi. Pu Hau Cin Khup in zong Sanginn ding leh Siainn ding lam pah-in a zawh ciangin Vuandokpa theisak pah hi. Vuandokpa leh Rev. Cope kikumin Sia Po Ku paisak in 1905 kum in Tonzang ah Kawllai sang kihong hi.  A hon tuungin Sangnaupang 40 bang pha-in kum bei kuan ciangin 70 bang hong phato hi.
      Khamtung bup ah Khuasak leh Tonzang ah Sang a om masa pen hong suak hi. Tua hunlai-in Zogam ah Kawllai bek kisin ahihmanin Lai theite in a Laigelhte leh Mualsuangte Kawllai vive tawh na gelh in tudongin muhtheih dingin omlai hi. 1909 kum ciangin Kumpi in Tedim leh Lennakot ah Kumpi Kawllai Primary Sang hong hi. Tua hi in Biakna Sang (3): Khuasak, Tedim, Tonzang tawh akigawmin Sang (5) kinei hi. 1920 kum ciangin Biakna Sang (3): Theizang, Limkhai leh Dolluang ah kihong ahihmanin Zogam ah Primary Sang (7) kinei a Kawllai vive tawh kisin hi. 1923 kum ciangin Khuasak ah Biakna Sang tan (6) ciang kihong hi. 1925 kum a kipan Zogam ah Kawllai kiphiat in Zolai sin kipan hi. 

Zolai Neihna
      Joseph Herbert Cope (Cope Topa) Tangthu atomin: Joseph Herbert Cope 1882 November 21 ni in Philadelphia, Pennsylvania, USA ah suak hi. 1899 kum in Tui kiphum hi. 1904 kum in Pennsylvania University pan B.Sc. (Bachelor of Science) Degree ngah in  1908 ciangin Rochester Theological Seminary pan B.D. (Bachelor of Divinity) ngah a tua kum July 7 ni in Ordination kipia hi. Kum 1908 September 3 ni in Elizabeth Coldwel Smith tawh pumkhat suah kitenna nei hi. Tapa 3 Joseph Howard Cope, Harry Cope leh Appleton Danforth Cope te nei uhhi. 1908 December 21 ni in Khalkha hong tung in Sangmang Carson sih tawh kituak ahihmanin Khalkha-ah kum 2 om in 1910 November 1 niin Tedim hong tung hi.
      1913 kum in a masa pen Zolai Simbu hong bawl sak hi. 1919 October kha in Zolai tawh laihawm masapen ”Tedim Thukizakna Lai”  hong phuankhia a editor sem hi. Kumpi’ sawlna tawh Tedim, Falam, Hakha pau tawh a bawl Laisimbu avekpi in 35 pha a 1923 November kha in kumpi in ”Kaisar I Hind” cih pahtawina Ngun Medal pia hi (Kaisar German pau pan hong pai Ukpi cihna hi-in, Hindi leh Urdu pau tawh ”Kaisar I Hind” a khiatna in ”India gam Ukpi” hi-a England kumpi ukna India gam sunga nasep thupi asemte pahtawi na-a kipia ahihi). 1935 June 10 ni in Colgate University in Honorary Degree Doctor of Divinity (D.D.) pia hi. Zogam simlam Mindat, Kanpetlet lamte’ ading a bawlsan laitak 1938 June 11 ni zingsang nai 5:00 hun in Gilsan leh Khuasik natna tawh Khalkha ah hong nusia in  June 12 ni in Rev. A.E. Carson kivuina han kiangah kivui hi. Khamtung gam sunga a om hun khempeuh Kum 25 leh Kha 7 (ni 9,419)hi a, akhuan 3 vei ciahin ni 1,345 sawt hi.
      Tedim Khuapi pan Taangkam (Pautang) khat hong Piankhiatna : Tedim khua Guite Pu Gui Mang in AD 1550 pawlin sat hi ci-in tangthu ah kiciamteh hi. Ahi zongin kiim leh paam pan galten na sim zel ahihmanin kilal san zel, kibeel kik zel hi. 1806 kum pawl ciangin Pu Kam Hau in Lamzaang khua hausa asepna panin Tedim khua ah na teng hi. Inn leh lo kician zong neiman nailo in galten na sim zelzel ahih manin Lamzaang khuaah ciahkik hi. 1810 kum ciangin Pu Kam Hau (Sukte), Pu Mang Gin (Hatlang), Pu Khoi Lam (Hatzaw), Pu Pau Vum (Sukte), Pu Tel Khaat (Thawmte), Pu Lam Dong (Tawmging), Pu Kam Vial (Bawmkhai), Pu Kim Thuam (Zillom), Pu Pau Am (Samte), Pu Cin Kim (Samte) leh Pu Gen Cin (Lethil) te kipawlin Tedim ah na teng kik uh hi. Gal akici khempeuh na hungzo ahih manin midangte in Tedim hong bel in a sawtlo in inn 30 hong pha-a Pu Kam Hau in hausapi sem hi.
      1848 kum ciangin galvai, savai, thusia, lasia, a om ciangin hoih tak-a ki uk theih nadingin Thukhun hong bawlin tuhun dong mah akizang ”Kam Hau Thukhun” (Kam Hau Upadi) ahi hi. Tua Thukhunte hangin Zomite sungah khat-le-khat mawh kimaisakna, kilemna, ki-itna leh kipawlkhop theihnate hong om theita hi. Tua ahih manin Tedim khua pan in Zomite Khuatheih kipatna (civilization) hong piang ahi hi.
      A sawtlo Tedim khua inn 300 hong pha in hi bangin hong teeng khawm uhhi.
      Bonuai veng: Tu laitak a galkap tualpi nuai nitumna lam teng hi a Pu Pau Vum leh Teizaang mi pawlkhat teeng uh hi. Galkap Tualpi pen Pu Khua Cin’ innmun ahi hi.
      Botung veng: Pu Khua Cin inn tungsiah nitumna lam teng hi a, Pu Za Tual leh Teizaang mi pawlkhat teeng uh hi.
      Vaiphei veng: Bonuai veng pan a khanglam nisuahna lam teng hi a, Vaiphei miteng teeng uh hi.
      Sekzaang veng : Sakollam Ngennung lamka panin leilu lam teng hi a, Guite miteng teeng uh hi.
      Khuangzaang veng: Col. Dal Za Kam’ inn dungto teng hi a, Thahdo miteng teeng uh hi.
      Khua tuamtuam mun tuamtuam pan hong bel uh ahih manin pau leh ham hong kihelzau gawpin asawt loin tu laitak a i zat Tedim pau hong piangkhia hi.
      Zolai bawl nangin Tedim Tualsuak Pau kizatna: Cope Topa 1910 kum in Tedim hong tun ciangin Sihzang kampau Zomi sungpan Pu Pau Suan leh Pu Thuam Hang te Khristian na suak khin uh ahihmanin amau tawh kithuah in Sihzang pau na sin pah hi. A sawtlo in hong siam in Zolai a gelh masakte Sihzang pau in na gelh hi. Zogam Leilu lam ading Lai hong bawlsak taktak ding ciangin Tedim gam sunga pau tuamtuamte sungpan bang pau zang leng mitamin thei kim pen ding, tangzai pen ding cih hong ngaihsun hi.
      Tua ahih manin 1919 kum in Tedim Vuandok Zum ah Tedim gam hausa lianteng kikhawmin gambup ah Sihzang pau zat dingin thu kisung hi. Cope Topa in ”Hat Lian Bu” (Jack The Giant Killer) kici Sihzang pau tawh a gelh, laigelhloh dal 20 bang a phading tangthu khat hong simkhia hi. Tua ciangin Thado, Zo (Zou) leh Paite kampau Zomi tengin Sihzangkam a teltheih loh lam uh hong pulakkhia hi. Tua ahih manin bang pau in Lai bawl ding cih anuai-a bangin hong kikum in hong khensat uhhi.
      Tuimui hausa Pu Mang Za Thang in: ”Paite pau-in bawl le hang kithei kimlo ding hi. Tedim khuapi sung-a kizang kampau tawh bawl le hang kitel kim pen ding hi” ci-in a gen ciangin Haiciin hausapa Pu Tual Pum in ”Tu-a Tuimui hausapa genna pen a man hi” ci-in thukimpih hi.
      Hiangzaang hausa Pu Zam Khaw Thawng in: “Ko Thahdo pau in om leh kithei kimlo ding hi. Tedim khuapi a kizang kampau tawh bawl ni” ci-in gen-a Hangken hausa Pu Kam Pum in “Tu-a Hiangzang hausapa gen pen ka thukimpih hi” ci hi.
Saalzang hausa Pu Zaang Khaw Lian in zong: ”Ko Zote pau in om leh kua mahin tel kim lo ding hi. Tedim khua akizang pau mah hi leh kitel kim pen ding hi” ci-in agen ciangin Mantuang beh Phaitu hausapa Pu Khan Thawng in ”Saalzang hausapa gen pen man hi” ci-in thukimpih hi.
      A tung-a bangin hausa lian 6 te in agenna uh hausa leh upa akihel khempeuh in zong thukimpih hi. Mipite in lungkimna aneih khit uh ciangin Cope Topa in kipsak-a tua hun akipan Tedim khuapi-a kizang ”Tedim khuapi Tualsuak Pau” tawh Lai hong bawl sak ahi hi.
Zolai Khantohna
      1913 kumin Cope Topa in ”Tual Lai Sintawmna Bu” cih Laibu khat hong bawlsak in, tua pen Zolai akigelhcilna ahi hi. 1914 kumin Sihzang Pau-a kitei La dawng 24 apha hongbawl in Zomite in Labu i neih masak pen ahi hi. 1915 kumin  Zolai tawh sim theihdingin Mate Laisiangtho hong gelhsak hi. 1918 kumin La dawng 100 apha Zolai tawh hong suak hi. 1919 October kha in Zolai tawh laihawm masapen ”Tedim Thukizakna Lai” (The Chin Hills News) hong hawmkhia a, Cope Topa in editor sem hi. Tua laihawm sungah ”Tedim mite laisim thei tampen ahih manin Tedim pau in kibawl hi”, ci in na gelh hi. 1923 kum ciangin La dawng 283 apha Zolai mahtawh hong suak leuleu hi. 1924 kum ciangin Tanbul (Primary) sang khempeuh ah Zolai tawh sin sak ding kithukim hi.
      1925 kum akipan Cope Topa hong bawlsak Zolai Tan 4 ciang Primary Sang tengah sin kipan hi. 1926 kum in Sangte ah sin dingin Zolai tawh Leitung thu leh Gamthu (Geography) hong bawlsak in, 1927 kum leh 1931 kum ciangin tua Laibute mah hong puahphat sak kik hi. 1932 kum ciangin Zolai tawh sim theihding Laisiangtho Thuciam Thak  buppi hong tei sak hi. 1977 kum ciangin Laisiangtho Buppi (Thuciam Lui leh Thuciam Thak) Zolai tawh sim theih dingin kinei a Sangmangte gah mah ahihi. Cope Topa in Biakna sunga zat dingin biakna Laibu, Lai Siangtho bu, Labu cihte hong bawlsak banah Sangah sin dingin Gamthu bu (Geography), Nate’ thubu (Science), Ganan bu (Mathamatics) leh Laisimbu tuamtuamte zong hong bawlsak lai hi.
      1914 kum-a kibawl Labu neihmasak pen sunga Doxology anuai-a bang ahihi:
Thu pha khem piu hawng pia To Pa, Le tung mi hing a min phat ta,
Van tung mi zong in To Pa Pi, Jesu, Kha Shiang Tho min phat hi.
      1915 kum-a kibawl Mate Laisiangtho 4:1-3
“A tu ciang in a doi mang pa je et ding in a Kha Shiang Tho in Jesu gam lak a a pai pi hi. Ni sawm li le’ zan sawm li an ngawla a nung ciang in a gil hawng kiel hi. A je et pa in hawng nai a, Nang ma in Pashian ta pa n’ hi le’ hi shuang te kho mun n’ shuawk sak in a ci hi.”
      1923 kum-a kigelh Lungdamna  Zawhang Laisiangtho 3:22, 28
“Tu a nung ciang-in Zheishu in a nungzhui-te tawh Zhuda gam-ah pai uh leh tua san tak-ah amaute tawh a om khawm a tui shung-ah a phum uh hi. 3:28 Keimah in, Khazhih kah hih kei hi, Khazhih mai-ah hong pai sak pa kah hi, ken ka ci hi.”

Zopau Zolai kemcing ni
      Leitung ah Pau nam 7000 val a om sungpan Kaal 3 sim (every three week) in Pau nam (1) ta beimang hi kici hi. SIL International in agenna ah tulaitakin Kawlgam ah Pau nam 117 om in tua sung pan nam (5): Anong (kachin pau nam khat), Hpon (Kachin pau nam khat mah), Taman (Khamti, Homalin, Sagaing Division), Pali (a pau kizang nawnlo a Lai bek kizang lai) leh Wewaw  (Kayin pau) hiteng a pau mi om nawnlo hi kici hi. Tu zawh kum za khat ciangin Kawlgam ah Pau nam 50 bek kipau lai ding hi kici hi. 
      Tulaitak in Chin State (Zogam) sung ah Pau nam 31 om hi. Tu zawh kum 50 ciangin Pau nam 15 bek pha ding hi. Pawlkhat mangthang ding-a tua a mangthang dingte: Khongso (Paletwa), Bawm (Chin State, Mizoram, Tripura), Tuiship (Kanpalet, Paletwa), Ta-aw (Paletwa), Kaang (Mindat), Lautu (Matupi, Thantlang), Mro-khimi  (Paletwa), Rawngtu (Mindat), Senthang (Khalkha, Thantlang, Gangaw, Kalay), Songlai (Paletwa), Tawr (Khalkha), Thaiphum (Matupi) cihbangte ahihi. UNESCO in a genna panin India gam-a om        Pau tuamtuam a bei thei ding 196 sung panin 103 pen a bei hak nawn lo dingte hi ci hi.
Pau bangci bei thei hiam?:
(1) Tu leh tate in zang nawnlo, nu leh pa te in tate ei pau siamsak zolo, hilh lo. (2) Khangthakte in zat ding maizum pih, daihpih ngamlo, a sawtna ciang pau thei nawnlo. (3) Ei Lai tawh laigelh lo-in midangte Lai tawh gelh, Lai kigelh a om loh ciang‘ sim ding zong omlo pah. Gtn. in Khasi (India gam Maghalaya State sunga om minam) te in a gamah Khasi pau sang‘in Kala pau leh English pau zangzawta ahihmanin a Pau uh sawt zang nawnlo dingin kimu uhhi. Chin State (Zogam) ah Lautu kampaute Thangtlang Myone leh Matupi Myone te ah khua 17 om-a amau pau sangin Khalkha pau leh Kawlpau lim zatzaw ahihmanin asawtlo in abei thei dingin ki ciamteh hi.
            Zomite ki-en lehang i pau sawt i len zo lai ding hiam? Lungngaihhuai ka sa hi. Kawlgam (Mandalay, Yangon, Gunkhawm khangsiah ) ah khangthakte in Kawlpau bek zang ta hi. Zopau pau sunsun le-uh Kawlpau tawh helh in pau melmel ta uh hi. Mizogam ah nu leh pate in ei pau zang lai liamliam in, tate in Mizo pau bek zang hi. Min gelh ciangin anungah Lusei min gelh danin ..a leh ..i vive kizang ta hi. America, Asia, Australia, Europe, Nitumna gamte ah khangthak Zomite in ei pau zang nawn loin, nu leh pate bek in zang lai hi. Tate tawh ei pau in ki ho thei nawn lo hi. Tate khangah ei pau kizang nawn lo ding cih theihsa ahihi. I Pau bei leh i Lai zong abei ding ahihi. 
            Tua ahih manin Zomite in i Pau leh i Lai a bei lohna dingin bangci leng kemcing thei ding i hiam, cih lim takin ngaihsut huai hi. A hi theizah in i tate ei pau tawh hopih in siamsak sawm ding. Pawlpi leh kipawlna tuamtuamte in khangthakte adingin Zopau, Zolai leh Zongeina sinna neihzawh ciat nang hanciam ding. Zolai, Zopau tawh Laibu, Media, Journal atam theithei nei-in thapia-a i panpih ciat ding deih huai ka sa hi. Zopau Zolai kemcing ni.
Ekkaak laibute:
1)    Ethnologue: Languages of the World, 17th 2013 Edition by Lewis, M. Paul, Gary F. Simons and Charles D. Fennig, Published by SIL International,  Dallas, Texas, USA
2)    Gin Hau Pum Sia, ”Rev. Dr. Joseph Herbert Cope (1882 - 1938)”  Posted on Phuitong Liim, posted by Dr. Hau Za Cin on March 1, 2009
3)    G.K. Nang Rev. Dr., Article: ”Beginning of Christianity in Mizoram and Chin Hills”
4)    G.K. Nang Rev. Dr., Article: ”Pau a bei thei thu hi”,  posted on Tongsan News Journal, 2009
5)    Gin Sian Pau Sia, Article: ”Cope Topa Nuntakzia Tomki”  Posted on Tonsan International Media Website
6)    Kam Khua Mang Pu, Khamtunggam Tangthu le ki ukna thu”, Sukte Chronicle III pp. 19-20.
7)    Khen Za Sian Rev. Dr., Article: ”Tedim Pau Icih”
8)    Khoi Lam Thang Rev., Article: ”Tedim Kam”
9)    L. B. Naylor, A Practical Handbook of the Chin Language, pp. 46-47.
10) List of Languages, Wikipedia the Free Encyclopedia
11) Luan Za Cing Pi, Khamtung ah Lai le Sang i neih hun”, Sukte Chronicle IX, pp. 35-38.
12) Stephen Hre Kio Rev. Dr.Presentation: ”Concerns on Chin Language”  posted on Youtube
13) Tawmging Beh Khang Tangthu Laibu: 1st Edition Published 1973,p. 37.



Thursday, December 12, 2013

THUPHA - NGAHNA DING

THUPHA

Zomi te sung ah thupha taktak ih ngaihtheih lohna pen ka lung sung ah hong om mahmah thu nih om hi. Tuate tawm kikum suk ding hi hang.

Pasian na sem ahi a, Mikhat peuhin Thu agen ciangin Thupha kigen hamtang in, Pasian kimuang ki-um in, Christian hi napi hang in, Zomite in Leitung thupha pen ih ngaihsut zah sangin kisanglo, nuam kisa theilo hi. Mate 6:33 ah Agamleh adikna zong masak un ci-in Pasian in hong deih a, na zonmasak uh leh tua na kisap nate uh kong piakthuah ding hi. Cih kammalte na kigelh hi.

Efesa 6 sung leh thukham 10 ah ih sim takciangin NulehPa zahtak un tuapen na hihding mah hi a, Khapna tawh kizom pah in Zahtakle cin Nakhan sau in, leitung ah nuamsa ding cihna kigelh hi. Nulepate pen Pasian in ih leitung thupha sanna dingin ana koih hi a, alung ih kimsak, ih zahtak ding pen Pasian deihna na hi hi.
Isau leh Jacob nuntak na ih et ciangin NU leh PA tung pan in thupha sang na hi hi. Tua pen Christian khat i ih upna hi a, bek tham loh in, Leitung mite upna ah zong om in, Pasian in zong leitung thupha pen Nu leh Pa tung ah akoih ahi hi.

NU LEH PATE
Ephesus 6:1-3
1Tate aw, Topa sungah na nulepate uh thu na mang un, ahi ding mah ahi hi. 2Thupiakna a lian khat in, “Na nu leh na pa zahtak in,” khapna thu tawh kizom pahin, 3“Zahtak lecin nang adingin thu hong hoihin, leitungah na khan a sau ding hi.” ZRV

Thupha ih cihpen Namdangte ih etteh Zomi Christiante sangin thupha nasang zaw mawk uh hi, bang hang ahi tam. 
Englishte nuntakzia ka et teh thupha sang ka sa mahmah hi. Ahih hangin amaute in Nu leh Pa pen ei Zongeina danin kem khoi cih pen tawm hi. Amau ngeina ka et teh Ganhing vasate tawh ka tuat hi. Kum 18 acin ma atate uh hoihtakin kem in khoi uh a, kum 18 ahong cinciangin atamzawte in anu leh apa thudon lo, inn pan in paikhia in atuam ah om tam mahmah a, ahihding mah inzong ngaihsun mawk uh hi. A nutek Patek en ding om lo, a etkol nop kei uh leh Pitek putek kepna ah koih ziau mawk uh hi. Hih dan pen amau ngeina dan ahih manin, Anu leh apate un zong atate tawh kinem lua lo in, atate vak, kep leh khoi dingin zong kingaihsut lohna nei in ngeina danin nei lel mawk uh hi. Tua ahih manin Nulepate Tate tung ah khasia, lungkim lo cih pen tawm zaw thamtham hi.

Ih zongeina ih et tak ciangin Nu leh Pate pen en Upen or nau pen, Inn luah penpen in kem hi. Khat bek tavuan pia hi hang. Zomite ih Inn luah pen in kep dingin kingaihsun a, mote leh Inn luah pen in akep ding mah in Nu leh pate zong kingaihsut uh hi. Ih ngeina zong na himak hi. Tua mah bangin nauzaw lamte in kei tavuan, mawhpuak hi kei ci-in Nu leh pate thudon lo-in kipai mang hi. Ahih hangin akempen in Lungkimsak zolo, Khasia sak zawtham ahih manin tua akhasiat, agilkial, alunglen uh ciangin Tua akempen mo leh upentung bek ah hong khasia lo-in ta hi zah nei ing a, hong don kei si uh e, cih ngaihsutna leh kampau hong nei in ih minte uh hong lo thei a, na neulai in hong gimpih mahmah hive ung maw? Cih kammalte leh khituite hong luanteh, tua akem upen bek hi lo-in akem vetlo akiang  a omlote na ngawn tung ah ong khasia uh ahih manin, tuakhasiatna kam leh khituite hangin atate in kamsiatna in kinei mawk thei hi. Akem pa bek tung ah khasialo-in, ka taten hong it lo cih kam mal in, unau khempeuh tung ah daupaina sangin, kamsiatna hong tun lawh zaw hi. Innluah pen tavuan bek in ih koih hetloh ding hong thupi mahmah ding hi.

Tua ahih manin khatbek mawhpuasak lo-in unau teng khempeuh I mawhpuak, tavuan in nei in, ih nu leh pa pen adam laiteng katavuan kakha siatsak loh ding hi cih ih lungsim uh ah ih koih ding uh thupi mahmah ding hi. Upen bek ih mawhpuaksak uh takciangin, amau na lungkim sak zolo uh ahih manin tuakhasiatna pen amau tungbek ah tunglo-in, sanggam khempeuh tung ah hong tung hi cih phawkleng deih huaisa ing.

Englishte bel ih gensa mah bangin A Nu leh Pate uh tate tung kinem lo limlim uh ahih manin atate tung ah khasiatna tawm hi. Tua hangin bang zahta in a gamtat dante uh kihhuai in, thupha ngahhuai kei phial ta mah leh thupha a sanna uh pen  nu leh pate atung vuah khasia lo hi photphot ahih man hidingin ka mu hi. USA te nuntak zia pen en leng, 75% te pen zawlta hi kici hi. Ahih hangin thupha pen eite sangin asan zawkna uh Nuleh pate atate tungah kinemlo in khasia lo uh hi, cih ka muhna ahi hi.

2.SIATE KIKHASIA SAK
Zomite sung ah ka etet ciangin thupha ih san theih lohna uh pen Siate Biaknasiate kikhasia sak mahmah in ka mu hi.
Gamlakvakna 18:20-32 ciang ah ih sim suk ciangin kitel mahmah hi. Kuate go, tan ding akipia cih kitel sitset hi. Azatna ding gen kul lo-in kitel pah hi.
aneu 21"Kikhopna buk sungah amaute' nasepna thaman dingin Israel sunga sawmah khat khempeuh, Levi mite' tungah gamh-in ka pia hi.
Aneu 24Bang hang hiam cih leh amaute in biakna-in Topa' tungah a piak uh Israel mite' sawmah khat pen Levi mite tungah luah dingin ka pia khin hi. Tua ahih ciangin Israel mite lakah amaute in luah a neihloh ding uh ka gensa ahi hi," aci hi.

Ei gamlam ah ka om lai in upate in siate tungah thu aneih mahmah lampen ka mu ka tel  mahmah hi. Ahizongin keilekei in LST simin mite nuntak zia ka et koikoi ciangin eite atawh hong kileh bulh pian mawk hi. LST in muntampi ah sawm ah khat pen Tanh or gamh, go dingin anasem levi or siate tung ah ana piak hi a, ahih hangin ei Pasian akici zong athei melmel lote in ukna za or thuneihna ih ngahtak ciangin ih siate bang upate nuai ah kikoih zaw sawp hi.

Jesu pen anung zuite sangin Niamzaw ngei lo a, Anungzuite zong Jesu sangin sangzaw ngei lo hi. Kungfu master khat pen anuai asinte sangin niamzaw lo a, A sinte zong asiapa sangin sangzaw siamzaw cih om ngei lo hi. Followerte pen Master patung thunei cih mawk limlim ih nuntakna uh na hi a, Siate bang sum ih piakteh ih vaksa danin  ih ngaihsun thei uh hi. Pasian vak leh piak ahih lam Malakhi leh Gamlak vaknate simleng kitel sitset hi.

USA ah ka tun ciangin Baptist mah ka zong pah a ka kikhawm hi. Akikhopzia uh leh athu luan zia ka etet ciangin, kikhop hun sung khempeuh zong Pastor pa in hun ama deihbang in zek in hunpi aman khit teh, thuzaksak na hong a, upa laiat pa hong dingin thuzak sak ding Christmas dingte hong thei sak hi. Tua khit teh hun man na dingin siapa'n thungei in man ziau hi. Tua lo pawldang Methodist, AG leh Living Water Church cihte ah ka kikhawm zel a, ka va lihlaa/en koikoi a, Pawl paizia pen kibang kim lel hi.

Sia Hau Go adam lai a athu gen khat hong phawk sak mahmah hi. Ei sung ah Democracy cih pen kizang thei taktak kei veh aw, Nam dangte Westernte ahih leh bel mipicing khin thu ngaihsun thei khin, khinkhai thei in ahih ding leh lo ding thei khin in amau adingin ahoih mah hi. Eisung ah atamzaw thukim na sangin siapa/atawmzaw thukimna, gel na hoih zaw lai veh aw. Ci-in agen pen man sa mahmah ing. Tua mah englishte in na zang zaw a, Pastor master te tung ah thu navai hawm vava hetlo uh hi. Biakna tawh kisai Na khempeuh na aap zaw in, Na pumvak lel uh hi.

Biakinn ka kawmna uh Pawlpi bang pen Baptist-te mah hi a, Amawkna in hong kawm uh hi. Vaikhat peuhpeuh ka kisap uh ciangin Pastor pa tung ka gen uh a, aman he ah cihleh anuai a om UPate in nial ngeilo uh hi. Biakinn kum 3 bang sawt ka kawm liang uh hangin UPATE tawh khat vei mahmah thu kikum in ka kimu ngei kei uh hi. Biakna tawh kisai ah Siapa na khempeuh muangin ap ngam ziau lelmawk uh hi. Amau tem paina lo Biakna vai pen sai vava ngei lo mawk uh hi. Eite e leh siapa sang sainuam zaw, thei nuam zaw laite hi hang. Ahih mah ding a hitam maw?

Zomite in Biakna siate ih khasiat sakmanin thupha kisang thei lo a, ih daupai zah dingin zong kidaupai zo lo hi cih ka muhna ahi hi. Pawlpi ah hi a, mimal mahmah taksa thu ah ih daupai tawh a kibat hangin sawt kikhomngei phalo mawk hi. bang hang aitam?

#Pianna Nu leh pa it mahmah bang na pi hangin Khasia sak in, Siate ah it mahmah bangna pi  hangin Khasia sak ih hih manin tuate khitui naptuite Pasian in mu ahih manin Pasian in na sak pih a, a mite in thupha kisang lo hi cih tuni in hong tang ko nuam ing.

Jesu in: Kei ma mintawh hong pai nau pangno khat tuihai khat asuah mi in thaman ngaihding ci hi.
Jesu in: ka haksatlai tak, khedap nei lo ka om lai tak, puan silh dingka neih loh lai tak, thawng sung ka om lai tak, kagilkial lai takin nong don kei uh hi. Na ci hi.

Mitein: Cikin tuabangin om na hi hiam Topa aw acih cingin Jesu in, Kamite tuadan a omte na huh loh manun keitung hong hih lo na hi uh hi. Na cihsan hi. Note kongthei ngei kei hi. Atom in kong at vat hi. (Matt25:31-46.)

THUKHUPNA

Pianna Nu leh Pa tung, Siate tung ah thupha bawl lo-in  keivak sa, ci in khasiasak ih hih manin thupha pen tua khasiatna Biakinn mun leh, khasiatna a ngah tate tung ah thupha hong tung thei lo na hi hi. Tua ahih manin Zomite aw ih omom na ciat ah ih pianna nu leh pa, azahtak huai a, Pasian sawltak Siate tung ah na hoih sem in khasia sak kei ni. Tua hi leh Namdante danin thupha ih sang thei ding hi.
#Nulepa pen tate tavuan hi innluah pen tavua hilo hi. Nulepate kasia leh innluah pen bek tung ah khasia lo hi. 
#Siate lungkimna in mipite cidamna leh lawhcinna hi.
Asim khempeuhte tung lungdam.


Siam Khaute 121213