Thursday, January 31, 2013

USA KUMKHAT KA OM SUNGVUAH MUHDAN TOMLAK 3 azom


Christian/Pasian thu tawh kisai

Pasian thu tawh kisai in ih gensa  mah bangin Pasian thu-um pen tawm mahmah cih dingin mu ing. Kapa Catholic ka nu Christian kei No religion aci tam mahmah hi. A Biakinn te uh ah ka kikhop ciangin Naupang no leh Pitek Putek kitam muh zaw in khangno tawm ka sa hi. Nidang lai bang nawn kei leh kilawm sa ing.
Tua mah bangin Ki uap lialia, ki huh liailia cihte pen haksa mahmah hi. Ei lam a, pitek putek khat in van hong pua, ahih kei leh na khat hong sem dingin lel pian hih haksa pian khat muleng kisep pih, kipuak pih, kihuh tangtang hi. Hih teng ah mawk bel Respect elder, Nang sang Upa zawte zahtakin cih pen haksa mahmah tawh kibang hi. Bek tham lo-in na sepna bang ah Asian pan in khangkhia saleh, Africa panin khangkhia sate in, khat leh khat kihuh nopna na sep kipan pihna kinei, lungsim kinei a, USA pan akhang khiasa khat inpen, Pute in asawl ahih kei leh hong huh hetlo ding hi.
Christian nuntak zia gimnam kei sa mawk ing. Kum 67 pha sa khat tawh na kasem khawm vua tua pan kiang ah hih USA te bel Christian gam, Christian kici napi un, khat leh khat kihuh lo, Upa zawte zahtak bawl cih lah om keiin, apua lamah ka om lai in, Christian gam ahihteh nuam mahmah ding ka cih leh ka ngaihsut bang kei mawk uh teh ka cih leh, bang a hong dong hiam cih leh, Mikhat va huh le cin agilo vang lak khat ahih leh thong ah hongkhia ding hi lai ai ve hong ci zia hi. Ahang lah ka dong tuan kei hi.Kei bel tua dan hi keng, mi huh nuam mahmah ing hong ci a, Nang bang pawlna ka cih leh AG hong ci hi.
Ka muhdan ah USA sungah Mission na asep uh sangin Christian akici athei naulote kiang ah na sep pen aut zawk ding mah hi e ka ci hi. Ei Zomite sung ah zong Tui Bal teh tungah ih sun, bal zil huan bang lak ah Pasian thu ih gen sangin athei ngeinai lote kiang ah va gen leng nuamzaw hi cih siate leh Pasian nasemte gen ka phawk kik hi.
USA pen aminthang mah bangin asungah om in thukan leng nasia mahmah mawk hi. Sum leh paite apua lam a dingin mannei ih cih man bek hi in, hih teng ah man nei tuan lo hi. Kumkhat sung ka nasepna pan in ka khol leh 300 bang khol zo sam ing. tua pen cil theih zah akicil hi lai mawk hi. Ih khutsung ah sum akhawl man hi lo-in, USA khantohdan pen asum in zong akimu kha man lo-in numbat bek in kimu a, huih lak ah amang hi mawk hi. Mite sensan(standard) dampen gen zawh gual hi kei, genni ci leng tamlua hi. Number in kingah in number mah in bei a, sumtang a muh ding pen haksa mahmah hi.
Hih bang kong at takciangin USA a omte hita le hang, Inn lam leh gampua lam a omte in ih sim uh ciangin theih ding leh akilawm tampi om ding cihna tawh, ahoihna sangin asiana lam, kilawm lo zah dong kong at zong om kha ding ahih manin, hong na mai sak un. Thutheihna akibeh lap tuam khak leh ka cihna hi.
Lundam
Siam Khaute

Wednesday, January 30, 2013

Zopna...USA KUMKHAT KA OM SUNGVUAH MUHDAN TOMLAK 2


Mipi nuntakzia
Mipi nuntak zia tawh kisai-in Khasum tawm leh tam ih san na tawh kizui in Food stamp ci-in zum/office pan in hong huh uh a, nek leh dawn ah bel kisam lua cih om sam lo hi.
Mipi ka muhdan a, khat leh khat kihuh kipan pih cih pen eilam bang lo-in tawm mahmah cih ding hi. Christian gam kicici sam na ven anuntak zia uh leh omdan te uh pen ei lam nuntakzia mah anuam zaw suak hi. Haksa leh anuam sa aom leh ki-en kihuh diamdiamna mun pen anuam pen mah na hi mawk hi. Hindu te kidon lo, Unau sang gam kidon lo kasak leh USA ah Christian gam ih cihdingin Tua Hindu te sangin suk zaw uh hi. A umte in a up mahmah hangin a umlote in awlmawh lo a, anuntak zia uh pen ei Zomite adingin LST tawh akileh buh mahmah bangin ka ngaihsun hi.
Sang ka kah lai in Dr. Kh. Khaizakham in hong gen dan in USA pen Nu leh pa nei lo tam lua hong cih ka phawk hi. Ka nasepna leh mipawl khat ka dot takciangin Ta khat leh nih nei tam mahmah a, Pa sal nei maw ci leng neilo aci vive hi mawk hi. Kua tawh na neih ka cih tak ciangin Boy friend(lawm ngaihpa) tawh ci mawk uh a, Zawlta ah hi ve maw cih ka lungsung ah hong lut hi. Kawikawi ah Zawlta te pen miphat tuamna ding sangin midang te tawh kibuai, mibuaisak kasa zaw mawk a, tagah te sangin sukka sa zaw mawk hi. LST in lah zawlta deih het kei ven maw, Abraham in A salnu tawh azawltate hangin tuni dong leitung ah buaina leh Isrealte addingin agalte hi ven maw cih ka lungsung ah hong om a, USA 70/80% te hih dan hi mawk ding a, agam lah thupha sang a kigen mahmah cih ka lungsung ah hong suak in Pasian alungduaina leh anunnemna hong pawk sak kikkik zaw zen hi. Tua hih manin USA ah Nu leh Pa Kikhen cih sangin Pa theilo Zawlta cih tam zaw hi. Tua hih manin Christian tawm mahmah in, Religion neilo tam mahmah hi. Up leh biak nei lo tam mahmah ka cihna hi.

Kawlgam mite
Kawlgam mite tawh kisai inka gen nop om a, Pasian hehpihna tawh tuciang Kamphen na kasem zel a, Ka tuah khak zong tampi na om ban ah, ka zakthu zong tampi mah na om in, Kawlgam mite pen USA ah tuntak uh ciangin, Nupa kikhen leh kitawng tampi na om mawk hi. Ahang kakan ciangin Kawlgam om lain a bang nawnlo-in Numei in Pasaltung ah thunei nuam leh, Women right, USA ten Numei thuneihna na thupi sak uh ahih manin, tua hangin nupa buai na tam mahmah hi. A nihna ah, Sumleh pai vai in kitawng na tam hi. Apute uh aet zawh loh uh takcingin numeite in na phin leh apasalte na lang bawl na pan in kitawtna hong piangin kikhenna hong om in, apalsalte thongin atun velvel numei bang tammahmah mawk hi. Numei pilvang lote adingin bel ainn kuanpih pa in thuak lawh mahmah cih ding hi.
USA ah pen athukhun uh a, Khatna ah Ui, nau pang leh numei, athumna ah Pasalte cihdan in na thupilak  mawk uh hi. Mi ui khat na vamawk sat khak leh thong hong kikoih vel zah dongin thukhauh mawk hi. Tua mah bangin Pasal te sangin Naupang leh numeite thu naklak mahmah uh hi. Kidop huai mahmah hi.
Inn lam a omte in zong tanute mi-angsung or mi innsung alut khit teh anupa buaina ding in thu-ih vai hamwkhak lohding uh Zoneina ih theih ding uh leh “MO HOIH NA DEIH LEH MOHOIH SUAK PHOT IN” cih ka lai-at na sim kik ding un hong deihsak in.

Zato tawh kisai
Zato tawh kisai in Ih gam lam leh India khawng na bang lo-in haksa mahmah cih ding hi. Kumpi pan in akingah ki-et theihna ding (medicate) na neih kei leh Zato ah natna na vagen maimai pen, ki-et man in $200 pan in $400 dong tung thei a, Medicate na neihkei leh tua pen na piak ding hi mawk hi. Medicate neite adingin bel piakkul lo in tua in pia or cover hi. Zatui man bang pen India a tang sawm pek rupee 3 a ih lei pen hiteng ah $30 bang man mawk hi. Cina mun pawl ka hih manin haksa ka sak mahmah thukhat hi. USA pen nitha khang in Zato vai sum paihna tawm thei leh anuam mahmah ding hi.
Dec 27, 2012 nau na nei-in tua teng pan in zong tampi tak na sin ing. Ki awi deuh hi leng siavuante ka hawkkhum hunding bang tampi om thei mawk hi. Ei lampan hun man ding ah deih mahmah uh hangin amau lampan in sumzonna dan bek in hong zang uh tawh kibang sa in, nai khat or nih bang ih ngak takciangin kilungduai zo lo dekdek mawk hi…

Hunman dan
Hun man tawh kisai in hunman ding pen deih mahmah uh hi. Ahih hangin ei hun ih man hangin, amau hun hong man mel lo ka sa hi. Nai khat, nih bang hong kingak sak mawk uh a, nai lap a ih pai pen akhiatna hong om pha het lo mawk hi. Koikoi ah atam zaw pen ih zuat ciangin hun manding deihna pi un, amau hong sepsak, hihsak or kimuh ding pen nai khat atawm pen in hong ngaksak uh pen tua lamdang sa mahmah ing.

Khantohna
Hih tawh kisai in Khuata leh kuapi te anuntak zia uh Living standard pen kibang lel hi. Inn khat bek ahih leh zong meitung motor nei in, Khupi a akingah Living standard tawh kisai teng pen ngah vek lel uh hi. Tua ahih manin Khuapi leh khuaneu nuntak zia kikhai lo hi. Ahoihna gen ding pen tamlua in ahoihna sangin haksanna leh asia lam gen zaw leng kidal danding om zaw ding cih um ka hih manin ahoihna lamsangin asia lam ka gentam zaw hi.

ABAN ZOP LAI DING....


Monday, January 28, 2013

USA KUMKHAT KA OM SUNGVUAH MUHDAN TOMLAK 1


USA KUMKHAT KA OM SUNGVUAH MUHDAN TOMLAK
India pan USA Khualzinna
New Delhi Panin 29 January 2011, International Airport pan in lengkhia-in Sweet Zealand, Uris Kuapi vanleng tual ah zingsang nisuak singseng in katung uh a mualsang leh zang lei kihelh ahih manin Inn lam hong phawk sak mahmah hi. Vangleng tual, Inn pi kingakna sungah ko bek ding bang in ka kingaihsun uh a, Theih ngeiloh Refugee mah ahi mivomte zong IOM Plastics bag pi mah hongkhai in 20 val bang ka mu uh a ih theih ngeiloh hangin ih lungbang hong nuamtum sak zawzen hi. Katang valpa uh lah kumnih aphawk ding laitak ahih manin phia mahmahin kacim man kei uh hi. Tua teng ah nai 6 sung hong ngak sak uh hi. Vanleng tungpen International Airline ahih bangin nuam mahmah in, na semte zong kizen thei mahmah uh hi. I theih lohna aom leh hong tai, hong cigiak lo-in hong hilh nuam thei mahmah uh hi.
Uris panin sun in kaleng khia vua Van lai ah koiteng tungta cih TV neu khat tawh ki-en thei in ka en zel uh a England tung khawng leh, tuipi tung ka tun takciangun  lungsim van a khai bang in ka om uh hi. Mite ih mu zihziah thei ta leh kei ih muthei lo in vangleng tungah movies te leh vanleng lenna teng en in ka om hi.  Chicago zan nai giat khawngin ka tung uh a, Airport ah IOM Officerte in hong na dawnin Vaipau khawngin hong na hopih ciang ih lungbang hong nuamsak zawzen hi. Tua tengah ka annek ding khawnguh hong vaihawm sak uh a, tuateng panin ka omna ding uh munka tun theihna dingun IOM officer khatin hong buaipih pah in, Ka Air ticket dinguh hong vai hawmpih samsam in tuapan in ka leng kik uh a, Ka omna ding mun uh DesMoines, Iowa state, 29 January 2011, nai 10pm in ka tung uh hi. Airport ka tunuh ciangin Catholic Charities officer khat in hong nadawn a, Ka inn ding uh hong puak in, Ka Inn ding uh ka tun uh ciangin Aksa Pum kankeu hong na koihsak a, lupma in ka ne samsam uh a, Tuazan nuamtak in sofa fit2 khang sang tungah kalum uh a sahlua, niplua kisa in ka ih muthei kei zaw zen uh hi.
Tuntung muhdan,
Airport pan-in Officer khat-in hong na dawn a, ka Inn ding uh hong puakin lamdung ah ka khuadak a, ka muh masak in Mei khuam leh meikhau kikhung mu ka hih manin, ih omna uh khuata ah hive maw ci-in ka lungngai hi. India a om lai mah bangin Meikhuam kitungvengvang khawng ka muh tak ciangin USA ih cih apua pan in ihngaihsut dan na hikei mawk veh e, khuata ngel, ngaihsut battuak kei e ci-in ka lunggel hi. Ah Zingciang in ka khuadak a muh ngeiloh vuk sah niainuai te, sing tungah pak bang,singgah bangin agah kei ka muhtak ciangin, Cikha khua ah vuk kiat cianga, nahtangteh, singteh site ka lungsung ah hongom-in mitkha in mudandan hi. Omna ding khuapen Iowa khuapi pen ahih hangin upmawh sangin na khuata mahmah sa kahih manin, khuapi ut si hangmaw ci-in kangaihno tawh kakikum uh hi. Azing leh thai ciangin officer pa in Social Security office ah hong pai pih in, Card ngahna dingin form ka filup uh a, khuadap mahmah ahih manin azum uh ah, secondhand puante hong pia hi. Deih keng kacih ding lah ut samlo ka hih manin kala pong hi. A zingkik takciangin ah officer nu uh tawh kimu ding hongci a kapai uh hi. Officer nu ka muhtak ciangin Mikangte na hi lo in, Vai, Nehpali Delhi pan khangkhiate na hi ahih manin, Ka lungsim beisemsem hi. Delhi ah Vaite khutsungah haksa sa-in kitai khia a, Vaite/Kalate khutsung mah kitung kik ci-in kalungsim hong na mahmah hi.
Tua mah bangin hamphatna leh ngahding akilawmteng pen ngah ding bangin kingahlo tak pi-in USA pen pualam panin ih ngaihsutna bang lo-in, kikhemna mah na tam veve mawk hi. USA tungciang bek tawh kalungkim lo ahih manin Vai officer nutawh Welcome money vai-in ka kitawng pah malam uh hi. Atawpna ah ih tunciang tawh lungkim ni cih bangin ka om maimai a na sep ka kipan hi.

Omna leh khawlna
Omna leh Khawlna tawh kisai in Mithum pha kahih manun lupna khan nih om leh common room tawh aom na sapsak uh a nuam mahmah gol cih ding hi. Inn pen Kumtampi a upasa ahih manin namsia leh inn lawi tammahmah cih ding hi.
Inn sap pen khakhat in $600 hi a mei man leh tui man, cihte atuam in om lai a, mei leh tui man pen, afree lohnate ah za tampi mah bei hi. Ka tuntung in Khuata ka sak mahmah hangin ka omom tak uh ciangin Nuam sagawp in, nuntakzia pen azawng, ah hau, leh Khuapi, khuata nuntakdan, standard na kilamdang lo hi. Zomite zong 100 tangding na om ahih manin ka lungmuang uh a nuamka sa toto uh hi.

Nasepna tawh kisai
Na sep tawh kisai in Na sep pen up mawhna bang lo-in nasep muh dingpen nabaih tangtang lo-in, Khatampi sung mah kingakin bektham loh in ih deihdan muh dingpen haksa ahih manin muh dandan cih bangin kisem to hi.
Sum leh pai huhna ngahding bangin ih ngahloh khit tak ciangin nasem kei leng kingawl ding ahih manin kha thum aphak khit ciangin na sep ka kipan a, ni khat nai 4 ta khawng ka sem hi. Naikhat pek giat khawng bek pia uh hi. Khuapi lua lo ahih bangin Bus mat kul a vukvot lak -3 to -9 C’ tawh avot lak ah Bus ngak pen baih vetlo in, nai lang bang kingak thei hi. Hih zah takin vot ta leh Pasian in hong gualzawh pih tozel ahih manin lungdam huai hi.
Ka nasep ka khek ciangin Human Resource te in Kha 3 sung ciah leh kuan hong pua uh a Drive/Motor hawl pa pen Europe gampan hi in, bang hong gen hiam cih leh USA pen hakmahmah hi. Kei zong ka omna sawtmahmah na pi-in bang mah nei lo hi ing. Ka utloh pen nasem ing. 1993 kumpan in 2012 tuciang ah naitha pen khang nai peuh mah lo hi. Van man lah khangin Nai tha pen hua hun a dollar 8 pen tudong mah hi lai hi. Tua hun lai in dollar 100 tawh vanlei leng minih in kikhop in, tun dollar 100 tawh lei leng ka khutlang khatin khai zo ing ci-in haksat asat na teng hong gen in hong kikhup pih a, hidan ahih manin tha nalak ding hong cihna in ka tuat a, ka lungsim hong khauh sak zaw ka sa hi. Hong khembawl in hong hehnem leh kalungkiat ni tamthei ding a, ahih hangin aman bang in hong kikhup pih takciangin ka gamtatdan ding hong lak zaw a, Haksatna thuakmasa dingin kimansa in ka gamta thei hi. Tuapa in kha thum sung hong huhkhit tak ciangin Bus leh bicycle tawh ka pai zel a, ih kamnak hun hong tam mahmah hi. Car tawh minute20 speed 60 ataina ah bicycle tawh hong pai pen baihsam lo hi.
Na Walmart ah ka sem a tuciang asemto lai suak ing. Na sep pen khekding ci leng India leh Malay te bangin deih hunhun in na sep kimu zo lo hi. Company tawmin asem ding tam cih ding hi. 

aban zop ding....

Monday, January 21, 2013

GAMDANG TUNG ZOMITE-4


GAMDANG TUNG ZOMITE-4

Rev. Dr. J.M. Ngul Khan Pau

Thu Masa
Gamdang tung Zomite tawh kisai Khang Nihna (Second Generation) thu tamlo kong gelh hi. Ngimna bulpi in - i tuah khak thute leh i zatpahpah theih ding lamlahna ahih khak leh cihna hi. Gamdang tungte zong nungkaihvei vive na hih manun lungsim mun khatah om theilo bek tham loin nupa kum tampi kimulo leh tate tawh zong kum tampi mah kikhen i om hi. Lupna khat tungah lumkhawmte zong tua thu genkhawm kha kei si hang e cih ding tam ci leng kum tampi kimu lote adingin haksa mahmah ding hi. Gamdang i tun ciangin singkung hi leng i po-na mun panin kibotkhia in lei dangah kisuan tawh kibang hi. Tua hangin i kisuan thakna leitang tawh i zung a kilem nading hun ngak kisam kha ding hi.
Gamdang tung khin, ahih hang lungsim sungah tenna Zogam mangngilh lo ahih manin pumpi in ava om nawn loh hangin lungsim khempeuh khua lui ah vakvak lai cih bang om hi. Nu leh pate' adingin a dam sungun a khua lui uh mangngilh taktak thei lo ding uh hi. Vaimim leh be huan cih bang i khua lui ah kham piikpeek a i nekna gam thak i tunna pan zong tuate mah kilunggulh veve mawk hi. Buhsih leh aksa nek ding tam mahmah na-ah bang hangin vaimim belpi tawh huan tangtang i hiam cih leh i khankhiatna ann mah kilunggulh ahih man hi.
Tutung in Zomi gamdang tungte tawh kisai gen ding thute sung pan in Khang Nihna thu kikum leng ka ci hi. Hih thu tawh kisai i telsiam leh gamdang a i lunghimawhna hong nuamtuam ding hi. Ahi zongin kitelkhialhna leh lungkiatna zong hong tun thei hi. Gamdang tung i gen laitak in Topa Jesu zong kumpi Herod in thah dingin a zon manin kum nih khawng a phak laitak-in Egypt gamah na galtai hi. Joseph leh Mary in gamdang tungte haksatna na tuak uh hi. 1990 kum in Egypt ka hawh lai-in inn khat Joseph leh a innkuanpihte tenna kici ka mu ngei hi. Tua inn ah teng maw cih a kitheih cian loh hangin i Lai Siangtho in Egypt ah kum bangzah hiam a om lam uh hong hilh hi. Gamdang na om haksatna na tuak ciangin Topa kiangah, “Nang zong kei tuah bang haksatna tuak khin na hih manin ka vai hong gualzawhpih in,” ci-in thungetna nei in.

Khang Nihna (Second Generation)
Zogam tawh kisai lunglenna leh muhnopna khang khatna nu leh pate neihzah in khang nihnate'n nei nawnlo ding uh hi. Tua bek hi loin nu leh pate' haksatna leh gimna thuakte' amau adingin tangthu tawh kibang bekin amau thuak khalo ahih manun tua zah in thupi in simsak lo kha ding uh hi. Tua sangin a nawngkaizaw ding ahih leh khang nihnate leh nu leh pate kikalah Mikangte'n generation gap (khang kibansam) om hi. Tua i cih ciangin i tuahkhak thute kibanglo lua ahih manin thu khat i gen khop ciangin i ngaihsutzia kibanglo hi. Tua pen mental gap (ngaihsutna kibansam) zong kici thei hi.
Khang nihnate'n vaimimcim leh gatam huan cih bang thupi sa loin Mikang ann fast food mah hong duhzaw ding uh hi. Burger leh Potato Fries khawng mah a nek uh ciangin lungkim bek ding uh a, amau hong khan khiatna leitang in a puak ahi hi. Niangtui sangin Co-ca Cola, Pepsi leh Sprite cih bang dawn nuamzaw ding uh hi. Ann thu bek hi loin inn lam a om ni leh gangte, meltheihte sangin Hollywood movie star te min leh tangthu hong theizaw ding uh hi. Nu leh pate Mikangpau zat siam hong sa loin, zong hong zumpih mai ding uh hi. Innkuan a tutkhop, thu kikup sangin TV mai ah movie et hun hong tamzaw ding ahih manin innsung khat ah omkhawm ahih hangin kiho lo cih bang hong tam ding hi.
Tunai a ka laibu sim David W. F. Wong gelh Beyond Finishing Well sungah labu gelhpa in Moses leh Joshua makaihzia leh amau thakhek ding piakkhiatna thu lim gen mahmah hi. Moses in ama thakhek ding Joshua tungah vai khempeuh ap in, amah zong Pasian in a nuntakna la hi. Tua hangin Israel mite'n Joshua makai thak tungah mitsuan in amah zui uh hi. Moses om lai leh makai thakpa sangin Moses mah a zui nuam tam ding hi. Makaite'n zong makaihna hun kikhek zawh ciangin a sepna mun ah om nawn kei leh hoihpen hi. Tua ahih kei leh “nang hun leh ama hun” ci-in i seppihte'n hong gengen ding hi. Joshua a sih ding ciangin makai khat tungah a vai ap loin Israel tate nam sawm leh nih makaite tungah ap hi. Joshua khang mite om laiteng Israel tate'n Pasian mah na zui uh hi. Ahi zongin Joshua leh ama khang hong sih khit ciangin amau tangthu hong lamdang hi.
Galdo mipite tu-in inn leh lo nei in hong teng uh hi. Ahi zongin galdo ding nisim in om nawnlo ahih manin hong lungnuam in kitawldamsak uh hi. Tua bangin galdo ding om nawn lo, nek leh dawn nuam sa-in hong om uh ciangin Pasian hong phawk nawnlo uh hi. Nisim sih leh hin kikal ah a om lai-un Pasian beel uh a, huhna ama tung panin lamen tawntung uh hi. Hun nuam leh tawldam hun hong zat ciangin Israel mite'n Pasian phawk nawn loin amau nopsakna leh lunggulhna bangin hong gamtata uh hi. Tua mah bangin Zomi khang nihnate'n zong nopsakna, pilna, hauhna i neih ciangin Pasian i mangngilh khak ding kidophuai hi.
Princeton Professor Alejandro Portes in a laibu gelh Legacies: The Story of the Immigrant Second Generation sungah America gamah tuni in gamdang pan pem mihing 30 million om a, gambup milip ah 15% bang pha khinzo ci-in ciamteh hi. Latin America leh Asia gam panin a pem mi kum 1960 zawh in tam pen hi. America gamah Mikangpau kithupi sim lua ahih manin khang nihna a tamzaw in Mikangpau bek thei in a nu leh pate' pau thei nawn lo uh hi. America gammi suahna khat in a kiseh hangin, nu leh pate pau theih nawnloh supna lianpi hi. Tua ahih manin Mikangpau leh amau innkuan pau thei khawm leh hong khankhiatna uh nu leh pa ngeina (custom and culture) zong simmawh lo ding uh hi, ci-in na gelh hi.
USA pen U-Start-Again cihna hi a kicih ka za ngei hi. Na khempeuh sin kikna gam hi, ci uh hi. Tua mah bangin pem thak mite'n America gam a tun uh ciangin septheih bawltheih hanciam mahmah uh a, zong lawhcing mahmah uh hi. A hangin mi lawhcing nuamte' adingin hamphatna kongpi kihong tawntung hi. Nu leh pate'n tua hangin nasep hahkat mahmah uh a, amau kipumpiakna panin a tate un sangkahna ah hanciam in a lawhcin ding uh lamen uh hi. Vietnam pan hong paite bang nu leh pate'n thagum tawh septheih bangbang sem uh a, tuni in a tate uh doctor, engineer, scientist khawng hi khin zo uh hi. Pem thak naupangte Mikang naupangte sangin zong lailam hatzaw uh hi.
Asian Paradox cih tawh a kiciamteh khat pen nu leh pate' laisiam lo, Mikangpau zong pau thei mello ahih hangin a tate uh laisiam mahmah cih hi. Laisiamna tawh Mikangte phak sawmna lim neih mahmah uh hi. Tua mah bangin zong valedictory leh salutation sanginn ah kineih ciangin Asian sangnaupangte'n pahtawina ngah hamtang uh hi. Asian sangnaupangte' laisiamna leh lawhcinna thupi i sak laitakin Mikangte' thukhualna, midangte hih bangin amau gamah lawhcing leh zong hong haza loin pahtakna pia uh ahihna thupizaw hi. Pemta hong pai theihna dingun sum leh pai, inn luah ding a kipan nek leh tak amau huhna tawh sai khin uh hi. Hih bangin huhna hong piak manun nu leh pate'n nasep ding neipah, tate zong sangkahpah hi. Hih hamphatna i mangngilh het loh dingin kisam hi. Midangte hizah a khual lungsim leh ngimna nei Mikangte pahtakhuai lua hi.
Mailam ah hun ka ngah bangin Hun Zeekzia (time management) leh pawlpi tawh kisai (Church and denomination) kong gelh ding hi. I mangngilh loh ding aka deih bel in - nopsakna leh cihtheihna khawng i neih ciangin David Kham laphuah bangin Jesu hong itna bek hi cih i mangngilh loh ding kisam kasa hi. Banghang hiam cih leh Solomon in Paunak sungah mite thuakzawh loh thu thumte lakah, “Sila khat kumpi a suah ciang,” cih na gelh hi. A lian ngeilo hong liat ciang thuakhak hi. Mi a hausa, a pilsate tung pan sin ni. Topa thupha.

2013

Sunday, January 20, 2013

MO HOIH NA DEIH LEH MO HOIH SUAK PHOT IN.

MO HOIH NA DEIH LEH MO HOIH SUAK PHOT IN.
By: Siam Khaute, New Delhi
Hih thulu na simtak ciangin nungakte in mo hoih nasuah sawm ngei hiam? Ahih keh mote in na lungsim ah mo hoih na deih leh mo hoih na suah ding dan na ngaih sun kha hiam? Ahih kei leh tek hoih na deih leh mo hoih na suah sawm hiam? Laisiangtho sung ah na vawh bangin na at ding hi cih naphawk kha ngei hiam? nahun hong nai mahmah ta hi.
            Sia, Do Khup laibu ih sim ciangin tekte it a minsia mo sangin, Sungte it a minsia pasal vive hizaw ta cih ihmu hi. Hi hi. Zomite nuntak zia ih et takciangin sungte it zaw vive hitakpi a, nidang laitawh kileh bulh lian mawk hi. Pasal te pasal nei kisuak zaw ta hi. Pupa paunak ah “ Sumkuang in ali khuat, numei in ama khuat” kici a ahi hangin tulai ate in anungkhuat zaw mawk uh hi. Nu le pate tavuan liat mahmah lam tuate tungpanin kimu theisan hi. Sing kung lian khat ih deih bangin ih kuai zo kei a, ih paidan uh ahong man theihna dingin, khanghamsa ih kuaih sawmsangin aneu lai-in mo hoih dingin nu leh pate in tavuan nei hang a, pantah ni.

1.Mo hoih suah sawmin.
            Nungak laite ahi zong, mote in ahi zongin amasa pen ih ngaih sut dingin, tapa ka neih ciangin ka tapa zi, ka mo in kei hong bawldan ding ka deih danin ka teknu tung bawl ning, ka teknu gillo ta leh cih lungtang neiding in kideihsak masa hang. Bang hang hiam cih leh laisiangtho in na vawh bangin na at ding hi, acih, natek sep ciangin na gitloh danin hong tangtung leh nuamna sa tuan kei ding hi. Tua ahih manin mo hoih dingin kisin pha le hang ih gamtat dan uh hong man dinga sungte it a minsiat sangin tekte it a minsia hong om in, sungte it amin siat hong tawm in, ih Zo ngeina (Sumkuangin ali khuat, numei in a ma khuat )cih ngeina hoih hong tangtung ta ding hi. Numei hoih in inn sung nuntakna nuamsakin, ahoih lote in sia sak hi, paunak 14:1.

2.Tek hoih hih sawm in.
            Pumpi tungah lu, khut, khe cih aom bangin inn kuan sungah zong tek, mo, ta, cih bangin a kul hi. Na taksa tungah cimeng no khat anat ciangin na khepi muk dong ah anat bangin na tapa it a anuleh pa nusia in hong pai namo nu na-it loh tak ciangin na tapa lungtang na mahmah hi. Na ta it mahmah azi pen natanu bangin na ngaihsut a na it ding pen akhatna in koih in.
Tulai tek gilo ih cih teng pen aneu lai-in a nulepa te pattah loh thumang lo teng mah mo ahih laitakin zong thuakhak in tek ahih ciangin zong thuak hak nuam hamtang hi. Tua leh tek asin kha lote hi nuam hamtang in, ahi zongin nuleh pa kiang panin thumang ngeu2 numei pen tek asin loh hangin tek ahih ciangin thuakhak lo zaw deih a, tek sin khalo lai nulehpa hilh zawh loh numeite pen mo asuah ciangin tek in thuak lah in, tek asuah ciangin zong mo in thuak lah lai hi. Tua ahih manin Nu leh pate in nata nute uh mo hoih asuahna ding leh tek hoih asuahna dingin na ta nute hoihtakin thuhilhin pantah in.

3.Tanute mo leh tek hoih asuahna dingin Nu le pate tavuan.
            Zomite paunak “sumkuang in ali khuat numei in ama khuat” cih atang tun theihna dingin, Nu/pate in nata nu aneu akipan in pantah, uk, khalin, thuman kisin sakin. Nu le pate omlo ta gahta bangin zaukhah, a utut in gamta sak kei in. Mo a hih ciangin tekte thu, apasal thu, amalam akhuat nadingin aneu lai-in na inn panin khalin hilhin pantah in. Nata pa kiangah na zi nazawh ding na cih sangin na tanu in anunglam sangin, ama lam akhuat zawkna dingin thu hilh in. Zomi te paunak khat ah “ Balpi atuhna mun ahoih leh phung pha” kici a tuapen tulai in kizang thei nawn lo hi. 100 ah 10% hizo nawn lo kha ding hi. Na tanu aneu lai a nahilh zawh loh agol khit tak ciangin apasal in ahilh dingpen baihlo kha ding hi. A hih kei leh na tapa in a zi anute hilh zawh loh hilh zo vava khalo thei ding hi. LStho sungah “naupang khat aneu lai-in lampi man tawnsak le cin atek dong in lampial loding ci hi”. Tulai pen tekte sangin sungte lam it atam zawkpen numeite thu ih hilhloh manin hi cih ka thei zaw hi. Gentehna: Singkung khat pen ih suantung a kipanin akung kawi ding, mam dingpen kibawl thei a, na inn khum hong kengto leh na deihdanin heithei nawn lo ding na hih manin abulah heitawh dinga naphuk kul kha ding hi.
            Tua mah bangin Zo paunak Balpi kisuanna mun vaipen singkung ihgen teh dan tawh kibang lel a, gol khit nungah deihdan a hei ding pen baih nawn loin abul ah phunkdingin hei tawh kipan ding ih hih kei leh lampi tawm mahmah hi. Thubek tawh kigen thei a, a nu le pa kuaih zawh loh pen apasal in kuai zo nawn lo kha ding hi. A pasal ih mawhsak a atavuan hi ih cih sangin tanu neite in pattah dan man zaw leh lamman zaw kha ding hi. Tua hih manin tek hoih mo hoih hong pianna ding in tanu mei neite’n aneu tunga kipanin cilin pantah ni cih hong zawn ing.
            Nute in tate ihpat tah dingdan tampi lak ah khat genleng: ta numeite it lua, dawmlua liangin amau omta leh nu pen pa pen bangin an huan kankan cih pen natate adingin hoih ka sa kei hi. Natate a omnak leh nute kibusak, kinu,pa sak mahmah lel in numei, pasal ciloin sepding bawlding vaihamsak in, bawl/sem sak tangtang in. Tua pen kiliatsakna hiloin natate mailam ding nakhual man hizaw hi. Zanglo, tui lo kum 12-13 kaphak pan in sep kakipan a, ih neu mahmah hangin lawi hoihtak a kicil sate-in hong zahtak mahmah lel a, hoihtak kicil lote in hong peipai ziau2 lel hi. Lawi aneu lai-in hoihtak in ih siamsak nakleh agol ciangin khauzat loh in zong lo kikai thei lel hi. A neulai in ihcil loh/ih siamsak zawh lohte pen agol ciangin zat hak semsem mawk hi. Tua ahih manin na tanu mo hoih, tekthumang, pasal thunial daidai lodingin ki nupi/papi sak lel inla inn panin hoihtakin cil, pantah in.
Tulai numeite pen tanglai numeite tawh kibang nawn lo mai ahih manin Balpi vaipen haksata hi. Pasian thu hat semsem in kikhen ding bang numei in pha mawh salo ta mawk zaw hi. “Zi hoih suang manpha sangin manpha zaw…zi hoih(lungsim hoih) ding haksa mahmah…?(paunak 31:10).

4.Mo na khak ciangin.
            Nata nu/ mo na khak ciangin nadang na keng sak zo kei zongin khantawn amang ding, alawm pa tawh ki-it in anuntak theihna ding, thumangin sumkuangin ali khuat cih bangin ama akhuat nading, tekte le lawmpa tawh akilem na ding, na deihsak leh na nute siding kahi phial zongin kong gen kei nak uh leh na lawmpa leh natekte thu loin na nunglam hong ngaihsun kha kei-in cih thuhoih keng sak lecin nupa nuam inn kuan nuam suak ding uh hi. Hih bang nacih ciangin Na tanu na it lohna hi lo hi, a inn kuan ki-it a nungta dial2 ding deihna hi. Tua kammal in nata nu mo hoih tanu hoih, makhuat suaksak ding hi. Pasalte tekte thulo a nunglam buaipih luapen nupa kal buai……?

5. Na mo khaksa saikik kei-in. Numei-in nunglam sai kik kei in.
            Na tanute nupa ki-it aom diamdiam lai anu pa kal uh abuai dingin sai see kei in. Gentehna: Mi na khat na piak khit takciangin azat dan ding nasai kik loh mah bangin, na tanu mo khaksa, mi napiaksa aneu lai a nasai zawh loh khawng na khakkhit ciangin vasaisai kikse dahin thusia tam nuam hi.
            Pasal na neih khit takciangin na malam ah tekna tan zawh nadingin hanciam inla, na nunglam na u, na naute vasaisai sedah inla, ngahding a kilawm nangah ding tawh lungkim lel in, Na sanggamte nupa kalte uh nang hangin vabuaisak se dahin, na nunglam ahih phawk den in. “Lei leh ha zong kipet” cih bangin na nupa kal uh kisel vat lungnop lohna tawh na  taikhiat ciangin kikhensuak ding na hih kei nak leh Na malam ah tai-in. Kikhen suak ngam lah hilo thusia zongin na nunglam ah tai kei in la na malam papite inn, pute inn, paneute inn, cihdan in na lung nat sung va-om inla na lungnat adam ciangin ciah in, na nunglam ciah kei in.

6.Lamman tawnin.
            Na tanu na khaksate inn ah tanu ding ahia, nek leh dawn vai in ahizongin huhna nanget uh takciangin ahi zongin lamman tawn in. Tua bangin na tanute inn vai, lo vai, nek leh dawn dingin na sap tak ciangin alawmpa zahtak huai kei tamah leh a khatna ah a lawmpa hilh masa hamtangin tuakhit takciangin natanu na hilh nopteitei ahih leh hilh kik panin. Bang hang hiam cih leh nupa kal ki-it na pen neu cik, hehna neu cik hi thei a, a zi in alawmpa kiangah kanute’n tua hong ci, tua hong gen cia alawm pa kiang agen sangin alawmpa’n ih nute in tua ci veh aw acih pen kilawm zaw bek loin itna khang zaw in kithusim na hi a, lamman tawn na ahi hi.
            A lawmpa bangmah a hikei zongin thusim loin natanu bek na hilh tak ciangin a lungsim ah kasungte in bangmah in hongsim kei cih ngaihsun a, nupa ki-itna asiat ding adeih loh manin hong zui nemnem pongin alungsim hong tung lo thei hi. Tua ahih manin natanu mo khaksate tungah thuzaksak dan siam mahmah in tua ahih kei leh anupa kal uh ki-itna akiamsak, akhenkhen nasuak kha ding hi. Pilvang mahmah nupi na suahna ding han ciam in.
            Mundang a om nata nu nakhak lai a nagen, kong gen loh in na nunglam hong lung hi mawh kei in na cih in alawmpa tawh ki-itna lungsim, pum khat sak dinga, tuate kiang huhna sum leh pai tuamtuam ngen/phone tak ciangin alawmpa kiang mah a ngen in hopih masa ham tang in, natanu na it lohna hi loin lampi man na tot leh anupa kal uh ki-it, nuam ding a lam natot khialh uh leh a nupa kal noploh lawh dinga, huhna nangawn hong piak dinguh atha dah thei ding hi. Pasal lungsim manlo ahih kei buang leh sungte mudah om ngeilo in numeite banglo sam hi ka ci ngam hi.
           
Thukhupna
            Zomi sungah ih ngeina paunakte kizui nawn loin ihgamtat dante uh pen sia zaw semsem mawk hi. Khristian ka hi cinapi’n, pi pute hunlai sangin tek leh mo vai ah sia zaw semsem mawk hi bang ci thupha sang zaw thei ding ih hi uh hiam? Thupha ih san theihna ding, ih tanute mo hoih, tek hoih hong suah theih na dingin nuleh pate in tate khalam, salam ah hoihtakin cil in pantah ding hi hang cih kithei saknuam hi hang. Gol khit a nahilh ngang2 sangin aneulai in lamman tawnsak thu mangsak ngeu2 in. Hih asim kha mimal khat ciatin nuntakpih in ihta nute hilh in, sunglam it a minsiat sangin, tek it in minsiat cih hong kiza ta dinga, nungakte in teksin hong ut tading uh hi. Nu le pa thumang anah lawh pek Efesa 6:2,3; thuhkikna 5:16
Lungdam!!
Siam Khaute

September, 2011.  Zo Times ah thusuah sa.


Saturday, January 19, 2013

VAPHUAL THU


VAPHUAL THU
(Zomite Kiciaptehna Vaphual Tangthu)
Thupatna
Leitung ah Gam, Minam, Kipawlna, Party, Mun, Khuapi, Sang, Company, Sum (sum tungah) atuamtuamte in kiciaptehna dingin amau deih Ganhing, Van, Singkung (ahkl) Na  khat peuhpeuh lim azang uhhi. Ei Zomite in minam kiciaptehna dingin Vaphual izang hi.  Tua ahihmanin Zomi ahihnakleh Zogam, Kawlgam, Vaigam, Tuipigal mun khat peuhpeuh ah minam vai, gamvai tawh kisai kipawlna ineihciangin kiciaptehna in Vaphual lim kizang hi. Zogamah Vasa nam aza-a sim om sungpan Vaphual izatna ahang mikimin theihding deihhuai kasa hi.

 Min

English kamin “Hornbill” kici in ei Zogama Zovaphual namte Great Hornbill kici hi.  Leitung Gam Vasalam mipilte’n Bucerosbicornis naci uhhi. Buceros kammal Greek pau pan hong pai Bawngki (Cow Horn) cihna hi in, Biconis kammal Latin pau pan hong pai Ki abang (Hornlike) cihna ahihi.  Tua ahihmanin Bawngki tawh a kibang Vasa nam cihna ahihi. Nepalte in “Homrai (Gamlak Kumpi) naci uhhi.  Zopau in “Phual”cihciangin teng, om (ahkl) kibusa cihna hi a Vaphual akhatna in “Singhawm, Suanghawm sunga aphual, aom, akibusa Vasa” cihna ahihi. Leitungah Vaphual nam (55) bang om in Gam Vasalam mipilte’n min khat ciat na vawh uhhi.

 

Zomite Vaphual tawh Ciapteh Kipatna
Nidanglai in Lawi Thang leh Sial Lian kici unau nih om hi. Lawi Thang a uzaw hi-in, Sial Lian a nau zaw ahihi. A neulai un a nu uh si a, a pa un zikik a nei hi. A nukik un Lawi Thang leh Sial Lian itlo in a pasal kiangah, “Hih naupang tegel tawh khuasa khawm theilo ding ka hihmanin, ahithei bangin mundangah hawlkhia in” a ci hi. A pa in a tapategel hehpihhuai sa in it mahmah napi a zi’ thu mangin gamlapi ah Bawm lianpi khattawh pua in paipih a aciahtheih nawtloh nang munah khawlpih in ihmusak in a ihmut kalun anusia vingveng hi.
A tate a khanlawh ciangin, khua muita in akiim apaam a et uhleh a pa uh mu nawnlo hi. Acihnading uh thei lo in, agil uh kial mahmah a, akapkap uhhi. Gamlakah nektheih zongin a vaak melmel uhhi. Nektheih a muh peuhpeuh uh, phelhawmin a ne uhhi. Ni khat vasa bu khat mu uh a, a u in a va et saisai leh Vaphual tui tang khat na om hi. Khia suk lelah kitam ding, ne lelah a nau in ngawl ding ahihmanin a u in a kam sungah muamin sing tungpan hong kumsuk hi. Leilak a tunma in Vaphual tui taam sakkha in valh kha a, Vaphual a suakpah hi.
A naupa in a u Vaphual a suah ciangin dah mahmahin amah kia a kapkap hi. A u in “Nau aw kapkap kei ou! Nek theih Singgah ka muh peuhpeuh hong puak ning aw, Lau ken aw” a ci hi. A u zong Singgah zongin a lenlen leh munkhat ah gamhoih gamnuam mahmah khat mu a, a naupa samin tua Khua ah a tengsak hi. A naupa in tua  Khua ah a sep khempeuh lawhcing in, a khawi peuhpeuh pung mahmah hi. Zi nei in ta nei in nuam a sa mahmah hi. A sawtlo in Khua Hausa nangawn a sem hi. A upa in zong vilkik nawnlo in kum sau veipi a kikhen uh hi.
Ni khat ni ciangin, a naupa Sial Lian in ton ding hong vaihawm hi. Zu leh sa na khempeuh kicing zihziah khin a, a nunung penin a upa a sam nuam hi. Tua ahih manin a upa a sam dingin vasa khempeuh kaikhawm in a sam siampen ding sin kawikawi a, atawpna ah Vavui asawl hi. Ton kipat ni zingsangin, a u Lawi Thang hong tung huak-huak takpi a, inntual tungah hong laam hi. Sial Lian zong nuam mahmahin, a inntual laizangah hong pai a, a u amuak hi. A u in a mul khat botin a khiatsuk leh, a nau in hoihsa mahmah in a lukhu tungah suang viuveu in mipi lai ah a laam hi. Vaphual mul tawh kilawm mahmah in mi khempeuh in hoihsa in a eng mahmah uhhi. Papi khempeuh in Vaphual mul ngen pah ngeingai uh a, a u in zong a mul neih khempeuh botbotin a khiatkhiat hi. A Kha a Mei abeidong botbotin khiatkhiat ahih manin a tawpna ciangin leng thei nawnlo in leilak ah hong kia a, a naupa in a tangsaal ah a kem hi.
A Kha a Mei akim dong akep khitciangin a khah kik hi. A u in a lenkhiat kik ding ciangin, a naupa’ kiangah khitui nulkawm sa in “Nau! hih lai mun sang a nuamzaw gam khat mu khin ka hi aw. Tua lai ah a tawntung ih tenkhop theih nading ni khat niciang hongsam ding ka hi. Tualai mun nong tunnop lehThumanna leh Cihtakna kiptakin len tinten in la, na nuntakpih in aw. Mangngilh hetken aw Sial Lian!”ci-in a vaikhak khit ciangin a leng khia vingveng hi. Tua huna kipanin tuni dong Vaphual ahi a u Lawi Thang leh a naupa Sial Lian akimu nawn kei uh hi. Tua ahihmanin Zomite in Vaphual tawh iki ciaptehna hih unau nihte’ Tangthu pan hong kipan hi ci-in Zomi Tangthulam mipilten na ciamteh uhhi.

Omna Munte
Vaphual omna munte: Kawlgam, India, Sri Lanka,Nepal, Bhutan, Bangladesh, Thailand, Lao, Vietnam, Malaysia, Indonesia, Philippines, Papua New Guinea, Melanesia (Fiji, Solomon, Santa Cruz, Vanuatu leh New Caledonia Tuikulhte) leh Africa gam nuailam AngolaCameroonCentral African RepublicRepublic of the CongoDemocratic Republic of the CongoIvory CoastEquatorial GuineaGabonGhanaGuineaLiberia,NigeriaSierra LeoneSudanTogo, and Uganda gamte ah om hi. Zovaphual (Bucerosbicornis) namte Zogam, India, Nepal, Malaysia leh Indonesia ah om hi.  Malaysia gam Borneo tuikulh a Sarawak gamah Vaphual tam mahmah ahihmanin tua munmin “Land of the Hornbills” (Vaphual tamna Mun) naci uhhi.

Pumpi
A nam tawh kizui in agol aneu om hi.  Black Dwarf Vaphual namte a neu nam hi in gram 102 bang gik thei in a sauna 30cm (pi khat) bang pha thei hi. Africa gam nuailam ah ki mu thei hi. Southern Ground Vaphual namte a gol nam hi in Kg. 6 ciangbang gik thei in a sauna 1.4 meter (pi 4) ciangbang pha thei hi. Africa gam Namibia, Angola, South Africa, Burundi leh Kenya gamte ah kimu thei hi.  Zogama om Vaphualte  Kg. 4 ciangbang gik thei in a sauna 130 cm (pi 4) ciangbang pha thei hi. Akha zal leh 152 cm (pi 5) ciangbang zai thei hi. A nute sangin a pate gol zaw hi.  Vasa dangte tawh aki batlohna khat ah Bawngki tawh akibang a mukpi uh oltakin a puak theih nangin a gawngguh atunglama nihte kizom se hi. Tua banah adekguite, thagui dangte sang’ lianzaw in khauhzaw se hi.  A mukpi uh kihunna, mul puahna, bu bawlna leh annekna  in zang uhhi.  Vaphual pumpi tungah Gial (colours) nam 5: Asan, Avom, Akang, Aeng leh Ankampakte om hi.  Tua ahihmanin Zomite in minam kiciaptehna in izat mahmah khat ahi Puandum agialte (colours) zong Vaphual gial pan ilak ahihna kimu thei hi.

Khuamuhna
Mihingte sangin khuamuhna (mitmuhna) zaizaw hi.  Mihingte in mailamteng bek kimu thei in Vaphual in mailam leh apangbup teng mu thei hi. Tua ahihmanin a mukpi tawh annekna leh nasepna tuamtuamte abuailoh nangin teltakin mu thei hi. Muvanlai mahbangin gamlapi pan na mu thei hi. Khualum leh nisa gamah om ahih mahbangin nitang sungah sawtpi ahahzawh nangin nisa dalding mitkhu mul apha mahmah leh asau ziazua nei hi.

Gamtatzia leh Omdan
Sun sungteng gamtangin zanin ihmu uhhi.  Gamtatnate ah atamzaw a kop, a innkuan cihbangin kithuah uhhi.  Nauneih lohhun sungin khat veivei ahonin kithuah khawm thei uhhi.  Gammangtulak, mualkawm, singniim leh singkung lianpi dawna tut viuveu nuamsa hi. Alen uhciang akha van uh ngeih huak-huak mahmah in gamlapi pan kiza thei hi. A ham uh zong ngeih in gamlapi pan kiza thei a atuamtuamin ham thei uhhi. Sun sungteng an zongin gamlapi vapha thei uh a, nitum kuan ciangin agiatphual mun zuan zel uhhi. Nisim in atawtna lampi zuiden uhhi. A ihmut ciangun alu vanlam ngato sak uhhi.  Bawgki abang amukpi apuaknop nang ahihi. A maizum baih mahmah leh mi azakta thei ganhing in zong kiciamteh hi. Vasa dangte tawh zong kithuah khawm thei in a ne thei ding leh a susia thei ding alauhhuai Vasa leh gamsate kipawlin kidal khawm, kihung khawm thei uhhi.

Nek leh Dawn
Singgah Anpi in zangin Ganhing neute zong ne thei uhhi. Thei gah limsa in lim nek pen hi.  Singgah minte bek ne uhhi. Gilkial ahiphial zongin Singgah amin dong ngakin amin khitciang nepan uhhi. Singgah nekna panin apumpi ading tui kisamzah ngahthei hi.  A Singgah nekte alenna khempeuh ah ek in tha kawikawi ahihmanin amute Singkungno in po zel hi. Tua ahihmanin Vaphual khat anuntak sungin Singkung kung 14,600 (tulsawm-le-tulli-le-zaguk) suanmanhi ci-in Gam Vasalam mipilten ciamteh uhhi. Singkung mun tuamtuamah apo nang akizeelsak ganhing nam khat in zong kiciamteh hi.

Nupa ki Itna
Koppih a khek mengmenglo ganhingnam ahihi.  Vaphual nupa akibah (ahkl) aomkhop laitakun hundang sangin kamtam zaw uhhi. Abahpih masak (ahkl) no aneihpih masak pen mahtawh aneih kikciang neikhawmin ateek, ahuai, asih dongin nupa kopkhatin omsuak uhhi. A kikoppih akithuahpihsa bek mahtawh omkhawm den uhhi.  Tua ahihmanin Ganhing khawiten Vaphual abah (omkhop) saknop uhciang haksa samahmah uh a, tamveipi ahamciam uhciang hithei pan bek hi. Vaphual nupa aki it vanglakte khat si leh alawm lungleng khuangai lua om thei nawnlo in lengleng hi.  Atawpna ah amah leh amah zong kikhual zonawnlo in vanlaizang pan akhate zepin ki khawhsuk vilvel a alawm sihna munah Sing leh Suang aom bangbang tawh kitatsukin si hi ci-in Khangluiten naciamteh uhhi. 

Suan leh Paal neihna
Gammanglak Singkung liante tung (ahkl) Suanghawm sungah bu bawlin tui-na leh awpna in zang uhhi.  Tui 6 ciang neithei hi.  A awp ciangin anu leh anote abu sungah omin ganhing dangte alut theihloh, anek theihloh nangin Buan, Ganhing-ek leh Singhawng cihbang tawh abu hucipin apa in an apiak theihnang amuk kitat nangciang vangsak kiukiau hi. Anu a-awp sungteng leh akeuhkhit anote a-ngek lai sungteng apa in anpuak den hi. Nai (1) sungin anpuak leh avil kawmin abu 20 veibang tungthei hi kici hi. Hih hunsungteng anu akha-te nemin leng theilo hi. A awp hun ni 25 pan 40 sungbang sawt thei hi.
Azenzen in apa anzongin apai laitak anu in tua abu hukna vang kiukiau nasukham kha banghileh apa in Vaphualpa dangtawh aomkhawm sa in anpuak nawnloin nusia hi, kici hi. Tua ahihmanin anu leh anote annek ding azonglai Vaphualpa khat kithatkha, kimankha bang hileh anu leh anote abu sungah an ngawlin puuksi khinding ahihi. Anu in anote anutsiat sangin abu sungah anote tawh sikhawm zaw kici hi. Anote agol deuhciangin api akha-te hong khauhkikin abu sungpan paikhia-in anupa un anote anpuak khawm uhhi.  Anu apaikhiat ciangin abu sunga om anote in avang hukik uhhi.  No aneihkik uhciang abu lui mah zangkik zel uhhi.  Kum 3 aphak masiah Bawngki abang muk neinailo uhhi.  Kum 5 acin khitciang Vaphual mel taktak puapan uhhi.  Zogama om Zovaphualte kum 50 ciangbang nunta thei uhhi.

Kizatna
Vaphual nuntakna ah Cihtakna (fidelity) leh Sianthona (purity) om ahihmanin minam tampite in Kiciaptehna in nei uhhi.  Zomite in “Phualva bangin ciampel keini”, “Phualva bang itna” cihbangin thu leh la inei-a Itana leh Cihtakna in iciamteh hi. Zomite in mipil, milian, mihaute Vaphual tawh kigenteh hi.  Hong minsiat, hongzawn ki uhciang “Vaphual tangsa Va-ak suak” ci-in paunak inei hi. Tangvalte in nungak melhoihte Vaphual tawh nagenteh uhhi: “Phualva aw, singdang ang ah na tul ding…” cihbangin la nakiphuah uhhi. Mothak tawh zong kigenteh in mopi ding aomciang ahemgenna in “Vaphualno lading maw?” ci-in kidong hi.
Borneo tuikulh a Sarawak minamte bangin Sianthona in naciamteh ahihmanin Biakpiakna in nanei liang uhhi.  Mat leh thah dingbang lim kham mahmah uhhi.  Pawlkhatte in Vaphuallu Dawi thoihna leh Aisanna in azang zong om hi.  India gam Arunachal Pradesh a Nyishi minamte bangin Vaphual lu leh kha minam kizepna thu mahmah khat in nei uhhi.  Kizep nangin adeihmanun Vaphual tampi that uhhi.  Tuhun ciangin India Gamsa  Kemcing Kipawlna in kham ahihmanin tamzat nawnlo uhhi. Asa leh alukhu (alutunga lukhu abang)anete Arthritis Natna (guh khat-le-khat kikal kizopna natna) dam thei hi ci-in kiciamteh hi.

Vaphual Kiciaptehna in azangte
  1. Zogam (Chin State) bup in Gam Ciaptehna Vasa (State Bird) in kizangin Gam Dialpi (State Flag) tungah ki tuangsak hi.
  2. India gam State (25) sungpan Arunachal Pradesh State in Gam Ciaptehna Vasa in zang in Gam Sealpi (State Seal) tungah tuangsak hi.  Kerala State in Gam Ciaptehna Vasa (State Bird) in zang hi.
  3. Malaysia gam State (13) sungpan Sarawak State in Gam Ciaptehna Vasa (State Bird) leh Gambup Ciaptehna (State Emblem) in zang hi.
  4. Bombay (Mumbai) Natural History Society in a mau kipawlna Ciaptehna in zang hi. Bombay Natural History Society  September 15, 1883 ni-a kiphuan hi in India gamsung Ganhing, Singkung, Lopate akemcing kipawlna lian mahmah khat ahihi.
  5. Malaysia gamah Sum tung leh Lailu tungah tuangsak hi.
  6. Indonesia gam Province (33) sung pan Central Kalimantan Province in Gam Dialpi tung leh Gam Sealpi tungah tuangsak in South Sulawesi Province in Gam Sealpi tungah tuangsak.
  7. Indonesia gama University minthang khat ahi Lambung Mangkurat University in a university Sealpi tungah tuangsak hi.

Thukhupna
Vaphualte nuntakna sungah Itna dik leh Cihtakna man kimu thei hi.  Tanglai hun pekpan ipu ipate in thu le la ah  “Phualva bang Itna”, “Phualva bang ciampel keini” cihbangin Vaphualte ki Itna leh Cihtaknate etteh in na nungta uhhi.  Vaphual nupate kicimtaak hetlo in ateek ahuai dong ki-it ki-ngai in sihna lo-ngal tawh kikhenlo uhhi.  Asih uhciang zong kisihpih ngamlai uhhi. Vaphualpa in anu leh atanote khualin khua-ul, gim le tawl pipi nisa, guahzu, meikai nuai ah anzongin anpuak den hi.  Tatsatlo in vilden in taisan ngeilo hi. Zomite in minam kiciaptehna in Vaphual izatkhak angtan huai in teelkhial hetlo hihang.  Tua ahihmanin ei Khangthak Zomite in Vaphual Itna leh Cihtaknate nei a minam lian, minam picing leh minam khangto isuah nang hanciam ciatni.

A khaikhawm: Paul Thangpi (Pau Pian Thang)
Offenbach, Germany


Wednesday, January 16, 2013

A NGAIH SUT HUAI ZOMITE'N

A NGAIH SUT HUAI ZOMITE'N
               Limtak simin ngaihsut ciat dingin kong deih sak hi. Zomite kipum khatna hong hi ding hi.
Ih nuntak zia leh ih ngaihsutnate uh ki-et phat mahmah dingin kisam mahmah in ka mu hi.  Eimite lak ah khat leh khat ki-itna sangin kei, nang, cihdan kampauna pen tam zaw in ki-itna, kipawl khopna sangin kikhen thangna hongtam zaw semsem mawk hi. Zomite omna kawlgam hi-in vaigam ah hi-in, gam mun tuamtuam ah ih et ciangin tanglai a ih pupate ki-it bang a ki-it sangin khat leh khat kilang bawlin kei tua kampaute/mite nang tua mi ci-in kikhen zaw semsem hi hang. Ih pu pate in nupa kilung tuak khua 1 in banlo/zolo kici a, (mulahtan) a ih sinte uh enkik le hang unaute in ciang a kuahna tangthu ih thei uh hi. Kipawl khawm a nuntak pen midangte’n hong zolo ding hi cih pen tang lai, tang thu leh ih pu pate hongsin sak ban ah ih za/thei uh hi.

               A hih hangin tulai “Eimi” cih pau a zang Zomi te in kei, nang cih lungtang kinei semsem mawk hi. Tua pen ka ngaihsut tak ciangin banghangin kipawl khopna lungsim nei thei lo ih hiam cih ka lungsim sung ah hong lut mahmah banah, Christian lah kici buang hang a bang hangin kipawl khop hak hiam?...ka lungsim ah thu khat hong om a, tua in 17.7.1997ni a kipan sak lam a ah om ih sang gam Zomite kido/that a ah buai uh ka phawk hi. Tua teng a ah buai ih sanggamte pen ih et tak ciangin khat lampen Paite pau-in khat lampen  Kuki/Thahdo pau hi. A buaina uh a hang tampi lak ah khat ih theih dingin ah kilawm.., ah kido sak pen kam “Pau” hang ahi hi. A tomin ih theih ding un ah a kidote gel en le hang “pau” tawh na buai lua uh ahih man hi a, “beh” ahih keh “nam”(Zomi) cih danin na buai le uh tua bang kidona piang lo-in ka um hi. Tua lai a kidote gel pen agen uh ciangin a makaite tuak uh pen a beh uh “Guite” hi-in Paite lama pen Paite pau in, Thatdo lam a pen Thatdo pau hi. Hih tung tawnin kilemna, pumkhat hong suak sak leh hong suak sak lo pen hih tung tawnin kitheithei tek dingin ka um mahmah hi.
               Kawlgam Zomite hi-in India Zomite hita lehang ih ngaihsut ding uh kisam kasa mahmah hi. Pau ih cih pen thupi mahmah na pin hong khen thei gige hong suak zaw a, khat sim pau in khat mal pau ta lehang Zomi hi hang, phung khat, nam khat, beh khat hi hang, ih cih theih ding uh pen thupi ka sa mahmah zaw hi. Tulai pawl khatte na beh bang ahia ka cih ciangin: Sihzang, Tedim, Teizang, Zou peuh in hong dawng ka mu/za mun mahmah hi. Kawlgam bang ih et tak ciangin Zomi hing a kici sung ah Pau tawm a kilam dang deuh pen Sihzang, Tedim, Teizang, Zou teng namli hipi pen hi. Sihzang pau ih zat manin Sihzangte kihipah lo a, Tedimpau zat manin Tedimte kihi pah lo-in, Teizang “pau” zat manin Teizangte kihi pah lo-in, Zou pau zat manin zoute kihi pah lo hi cih pen nakpitakin ka gen nuam hi.
               Zou pau zangte lak leh Teizang pau zangte lah ah “Beh” kibang tampi om in, tua mah bangin Teizang Pau zangte lak leh Tedim pau zangte lak ah Beh kibang tampi om a, ih kampau zat sihpih ngam kei pah ding hi tuan lo hi. Sihzang lak ah na khan khiat leh a pau uh na zang ding a, teizang pau zang lak ah na khan khiat leh a pau uh na zang ding hi. Cih pen phawk huai ka sa mahmah a, teizang lak a omte’n teizang pau zangin, Zou lak a omte’n zou pau zangin, tedim lak a omte’n tedim pau zang a, na beh uh kibangin, Zomi mah ih hi uh hi.
               Tua ahih manin nidang ciangin English lak ah na om leh English na zang ding a zomite pau na thei kei zongin English hing na cih hangin kuaman hong um lo-in nabeh bang ahia hong kici veve ding a, na sisanin thu gen hi cih phawk in. Pau ih cih pen khua khat leh khua khat kibang het lo hi. Ahih hangin a beh uh leh a nam(ZOMI) kibang veve hi. Zou pau in genteh pak le hang, Cikha kual, India border lam a te leh Tedim khuapi lam a leh tamu lam a te Zou pau pen zoupau veve ahih hangin kibang het lo hi. Tua dan mah in pau ih cih pen ih omna, khan khiatna mun danin kipau a, Zomi lak ah tua pen akpi’n a no ahuai banga huai teta kul tuan lo hi. Gentehna: Mi khatin teizang pau pau dingin kei teizang hing cikei ding, Khat hong Zou pau dingin kei zou hing ci-in hong singam kei ding, khat hong tedim pau dingin kei tedim cidingin hong sih pih ngam kei ding ahih hangin a beh uh Sukte ahih keh naulak ahih keh samte or Bawmkhai, Tungdim, Hatlang cihdanin avek un abeh uh kibang vek leh bang cidanin na ngaihsun diam? Eimi akici azangte pen kitheh thang thei mahmah ih hih manin ih omna, ih pianna mun pau kizang tek ahih manin napau kisak theihpih, sihpih sawm kei in la, na mi nam(Zomi) hihna sih pih ngam zaw le hang kipawl theihna leh ki-itna Zomi sung ah khang dingin ka um hi.
Pau leh ham vai tawh kisai-in English ih et tak ciangin Germans te, French te, leh paudang tuamtuam tampite kikum khawma ahong piangkhia kampau hi. England gampan a hong piang khia hi. Tua mah bangin ei Zomite lakah TEDIM pau hong pian khiatna zong tuma laipek a, Tedim khua pan a pau kisangtheite lak panin a hong piang khia pau hi a, English pau ahong pian ma-in amaute pen pau kithei vet lote na hi uh hi. Tun eite pen pau aw kaihdan tawm kilam dang pan a hongpiang hi a, haksa lo hi. Akua mah ciatin theisiam ziau hi. A aw na man kei zongin alai ih zatdan uh pen akibat ding thupi mahmah hi. Tua ahih manin Tedim pau pen aneituam om tuan lo in Zomi akici khempeuh aw khat lai khat ih zat theina dingin hong piang ahih manin A hong piangkhiat manin Topa min ih phat a ahong vaihawmsak pa tung ah I lungdam in, zangtek in nuntak pih tek ding thupi hi.  
Question pawl khat ka at nuam a a theite’n nong don ding un ka deih hi.
1.      Tedim hing na cih vava a na hangsan na banghang hi-in nasihpih ngam na dingin kua beh teng tedim mi kici deuh hiam?
2.      Tei zang hing kici a, teizang pau mah zang veve tong na kicihna ding in teizang mi ahi dingin ah kua beh teng teizang hiam?
3.      Zou hing zou pau mah zang vang, na cih na dingin kuate beh teng zou hi pha deuh sese hiam?
4.      Sihzang hing cia, nabeh bang hong kidong leh sihzang na cihna dingin sihzang mi a hi dingin ah kua beh teng sihzang hi deuh hiam?
5.      Teizaang, Sihzaang, Zou, Saizang, Dim leh Tedim hing cia na sih pih ngam kei na dingin na Beh bang hia, na Beh pau bang hi mawk hiam?
Hih a tunga pau kibang lote pen tua mite cilo zaw in tuapau zangte cile hang bel letkhan(except) theih pan ka sa hi. Tua mite hing na cih teh na Beh bang a hiam? Na kingaihsun kik pahpah in la nabeh pau mah hiam, kidong in. Na beh pihte in pau dang zang tam mahmah hi. Teizang mi, sangzang mi, dim mi, tedim mi, zou mi, sihzang mi ciloin, Tua Pau zangte ci le hang man pen in ka Um hi. Na beh pihte in napau zanglo tampi om hi, Nang bangci ngaih sut!!
               Hih teng dotna pen gam ading na semte ahi zongin, ma kai a kici khempeuh tungah leh hih atung a pau namli asih hum tang2te tung dotna ah hi hi. Tel thei lo ka hih manin hi lai hong khak khia hi ing. Zomi sung ah Christian hing kici buang a bang dia itna tawh nungta loin kei tuate nang tuate cih Zomite omna khempeuh a om ahih manin ka thei nuam zung2 hi.
A sim mimal khat ciatin ih Zo hihna tawh kalsuanin ki-itna akhan na ding kikhenna lungsim ih neih lohna ding deihna tawh ka hong gelh khiat ahi hi. Leitung Zomi akici khempeuh kikup dingin ka deih leh thei ding kilawm ka sa hi. Itna bulphut zaw ni thu up pihte aw.

Lungdam mahmah Zomi It
Siam Khaute