Sunday, August 25, 2013

MAKAITE LEH A MAKAIHZIA



MAKAITE LEH A MAKAIHZIA
                                                                                          Rev. CinNgaihThang Khaute
         Leadership Seminar, Cikha.
                ZBC-Kalaymyo.

Thupatna
Makai cih ciangin, leitung lam leh biakna lam ah mipi in nasem dingin a tel mite, leh sepding tavuan anei mite ahi hi. Lungsim(mind) cih ciangin ngaihsutna thingking), thuakna (feeling) leh gamtatna (action) kigawmkhawm ahi hi. Mihingte khat leh khat lungsim omzia (temperament) akibatloh mah bangin, kimakaihzia (leadership style) zong kibang lo hi. Maikai khat in thahatna aneih mah bangin  thanemna zong nei ciat hi. A kicing cih omlo a, asia pumlum zong om tuanlo hi. Hoihna kbang lo vive ahi hi.tua ahih manin makai khat ih lungsim puakzia leh a makaihzia theih nadingin hih anaui-a nam 4 tah kisit thei hi. Nang ma lungsim puaksia leh na makaih zia zong hong hilh dingn hi.

1.Tupna abulphuh makaite (goal oriented)
Tupna abul phuh makaite in, ki-ukzawhna, cihtakna sawlna leh sepkhiatnate thupi ngaihsut hi. “Tu-in kipanin la sempah in” cih kammal bulphuh hi. A hangsan, agenngam a semngam mite hi a, buaina haksatna om taleh atup le ngim a tangtun mateng, thudang tawh meh loin asem mite ahi hi. A gualzo makai atam zaw thamte pen tupna kician nei in akalsuante ahi hi. Paul I lungsim puakzia leh makaihnzia tawh a kibang mite ahi hi. A thahatnate in thukhentatna, tupna kiciankhat nei, citak hangsan, genngam-semngam, thuakzawhna nei , asep masak ding thei, akipiakhia zo mite hi. A thanemnate in lungtom, awkhauh, khut manlang, phatmawhsak tawm, theihsiamna kisam, thagum suang, hehpihna leh thukhualna a kisam mite hi. Midangte a uk, athuzawh thei makaite (Choleric-dominant life style) ahi hi.

2. Mipi abulphuh makaite (people oriented)
                Mipi abulphuh makaite in, mi lungdamsak thei, thuzawh thei, mipi tha neihsa tawh na asepsawmte hi. “Kei hong muang unla ka thugen bangin zui un” cih kammal bulphuh hi. A kamtam, mite pahtak ding bek a ngaihsun, mihon tawh kithuah nuam a sa mite ahi hi. Mipi tha & neihsa tungah a kinga mite ahi hi. Peter I lungsim puakzia leh makaih zia tawh kibang mite ahi hi. A thahatnate in kam cidam, lungsim manlang, lawm le gual hau, hehpina deihsakna nei, a hunzui in kikhel thei, thapiak a siam mite hi. A thanemnate in ciampel baih, thuakzawhna neilo, hun zeek siamlo, patau baih, a dinmun kitheilo, akahneh, kineih asiam, sepding hau, matutna atawm mite hi. Midangte alungdamsak a thuzawh thei makaite (Sanquine-influencing life style) ahi hi.

3.thukhun abulphuh makaite (Schedule Oriented)
                Thukhun abulphuh makaite in thu nung thuma thei, thu ngaihsun thei leh theihtelna bek na asemsem nuam mite ahi hi. “Thukhun tawh kituakin na sem in” cih kammal bulphuh hi. Kua lungdam khasiat ding sangin, thumantakin kalsuan nuam hi. Thumanin hong suakta sak ding hi, cih pen kalsuan pih hi. Moses I lungsim puakzia leh a makaih zia tawh a kibang  mite ahi hi. A thahatnate in thukhun zui, thuman tawh nasem, citak, lungduai, kamtawm kiniamkhiat, thukhual leh leptuah siam mite hi. Thanemnate in kineu muh, tuantual zekai, thu siatkaih thei, thukhentat haksa, saupi heh, nuak thei, mawh maisak pahpah lo, kilawmtatna kisam mite hi. Thu theihna a thupisak makaite (Melancholy-detail conscious life style) ahi hi.

4. Sepkhop a bulphuh makaite (Co-operation Oriented)
                Sepkhop ding a bulphuh makaite in, mimal aki-uk zo, gentuak-septuak thoin pilvang takin agamta mite ahi hi. “A siat kei leh bawldah in la- na kisai keh paukei in” ih kammal bulphuh hi. A gen ding leh asep ding atheikak mi, midangte tungah deihsakna a nei mi, kipawl khopna, sepkhop-ngahkhop, kipumkhat ding a lunggulh mite hi. Nehemiah leh Abraham lungsim puakzia leh makaihzia tawh kibang makaite ahi hi. A thahatnate in ki-ukzo, kamtawm, khut nasepsiam, makaih siam, ngaihsutna hoih nei, hunzeek siam leh kipum khat nading a deih mite hi. A thanemnate in, aipeng thei, kikhelpak theilo, a magen bek thupisa, lungtom, midemhat, hazatna nei mite hi. Kidawmtak pilvangtak in a kalsuan makaite (phlegmatic- steadiness life style) ahi hi.

Na makaihzia thei in
                Mikhatin hih lungsim puakzia leh makaihzia namlite a vekin neikhawm hi. Koi zaw tamneih a, koi zaw tawmneih hiam, cih kikhen thei bek hi. Namkhat bek tuam neih theilo, a li-in a kibang linlian in neihthei lo zel hi. Koi hoih pen a, koizaw siapen cih zong omlo hi. A hoihna atuamciat, a thanemna uh a tuamciat hi. Nang omzia koi ah tam ompen hiam, cih na theih nading a thupi ahi hi. ‘midangte lungsimpuak zia leh makaihzia tel lecin kitelkhialhna tawm ding hi. Nang ma paizia zong mite’n hong thei siam ding hi.
Thukhupna

                Khat leh khat kithei leng kitelkhialh nading tawm hi. Nupa kal, innkuan sung, naseppihte, pawlpi leh kipawlna atuamtuamte sungah kitelkhialhna tawm ding hi. I kitelkhialhna pen I kitelkholloh man hithei hi. Paul bangin tupna kician nei a cihtakna tawh nasep ding, Peter bangin mipite thapiak siam in semsak ding, Moses bang thuman siksan in kalsuan ding, leh Nehemiah le Abraham bangin kipumkhatin gelkhawm, sem khawm diamdiam thei hileng, a picing leh agahsuah makai hoih hong kici ding hi. Na hihna thei inla, thathak lakik in. nang tungtawnin Pasian in na lianpi semnuam hi. A gualzo makai na suak ding hi.

Thursday, August 15, 2013

LAI SIANGTHO TAWH KISAI THUTHEIHNA

By Fr. Raphael Khuppi
Laisingtho ih cih pen Christian te adingin  a manpha mahmah Laibu khat ahihi. Mikhang lai-in Bible kici a, Greek kammal (βίβλος=Biblos) pan hong pai ahihi. Akhiatna pen akigawmkhawm Laibute (Compilation of books) cih na hi-a, Laibu khat bek hilo in Laibu tuamtuam akigawmkhawm cih nopna ahihi.
Ahihleh tua laibute in bang teng hiam?
Ih theihsa mah bangin LST pen khenpi (2) in kikhen a, khenmasa pen Thuciamlui (Old Testament) kici in, khennihna pen Thuciamthak (New Testament) kici hi. Thuciamlui ah Laibu bu (46), Thuciamthak ah bu (27) om in, avekpi kigawm bu (73) hi-a, tua teng khempeuh kigawm khawm pen Laisingtho kici hi. Ahizonogin ei Zolai tawh kigelh Laisiangtho te ah (66) bek ki mu thei hi. Ahang in, ei Zolai tawh kigelh LST te khempeuh pen Protestant Version akici, Pawldangte zat LST ahihi. Banghanghiam cih leh Pu Martin Luther in German kam tawh LST a let lai-in, St. Jerome in Greek kam pan Latin kamtawh aletkhiatsa Vulgate zanglo in, Hebrew kam tawh akigelh LST na zang a, tua Hebrew  kam tawh akigelh laibu sungah Wisdom books akici pilna laibu te kihelkhalo hi.(Akihel khalo laibu teng anuai lam ah na en in)
Banghang LST thupi?
Laisiangtho pen Pasian Kammal (Dei Verbum =The Word of God) zong ki ci hi. Banghanghiam cih leh Pasian in Khasiangtho thawh akidim mihingte khut tawh akigelh Pasian Kammal ahih man ahihi. Lamkhat pan in cileng, Pasian in apian saksa mihingte tungah hongkilahna (divine revelation) zong kici thei hi. Piancil pen kipan in Mangmuhna ciang dong en leng, Pasian in a om tawntung Topa ahihna, hong siam/hong piangsakpa ahihna, thuman thutak Pasian ahihna, Emmanuel Pasian ahihna, Mawhna pan hong tankhiapa ahihna, leitung mikhempeuh mawhna pan hong hotkhiat nadingin a tapa neihsun Tapa Jesu leitungah hong sawlna tawh mongneilo hong itna honglahna, etc..cihte khempeuh pen LST sungah kimu thei hi. A tom-in cileng, gupkhiatna Laibupi ahihi. Tua ahih manin ei Christian te adingin athupi penpen leh amanpha penpen  Laibu khat hong suak hi.

Laisiangtho hong pian khiat zia atom
Ih gensa mah bangin LST ihcih pen Pasian Kammal akigelhna laibute kikaikhawm in akigawmkhawm hi-a, Pasian in Israel mite sehnel gamsungah Manna moh vantung panin akhiat bangin zat theih pah ding leh sim theih pah lian dingin Ready Made in hong kipia hilo hi. Ahihleh, tua laibu te kuate in kaikhawm in gawmkhawm a, Bible akici LST bu khat hong suah theihna dingin kuate’n ciaptehna (canonical Books)pia hiam cih thu tawm khat kikup dingin thupi kasa hi.
Christian pawlpi akipat cil hun in, Thuciamlui Laibu simloh Bible minpua LST cih bang om nailo hi. Ahizongin nungzuipite leh sawltakte’n gupkhiatna tawh kisai lungdamna thute thu-um mite tungah kam tawh (Oral)  ahizongin, laikhak (Epistles)tuamtuam tawh ahizong tatsatlo-in hilh-in gen den uh ahihman in tua thu-um mite khempeuh zong upna lamah na picing mahmah uh hi. Jesu thu a um mi khempeuh te pawlkhat/pumkhat hong suak uh a, tua kipawlna sungah akihel mite pen Christian te cih min hong ngah hi. Amasa penpen Christian ci-in akisapna mun pen Antioch khua ahihi. Tua thu-um mite Synagogue akici Jews minamte kikhopna inn/mun te ah hong kikai khawm uh a, tua kikhopna munte ah akisim laibu penThuciamlui laibu hi-a, tua in thuzui masate adingin LST hong suak hi.
Sawltakte hong khangham tektek ta ahih man in, Christian thuzui masate in khangthak te ading akhualna un Lungdamna thu tawh kisai sawltak te hilh thute leh Topa Jesu pianzia/tangthu te sawltakte in lai tawh hong gelh khiat nading uh lunggulhna hong nei uh hi. Tua tawh kizawitawn in St.Paul laikhak te leh sawltakte laikhak tuamtuam te hong piang khia ahihi. Sawltakte phakzawh lohna khua leh munte ah tua laikhak te pen kikhopna le biakpiakna hun sungah kisim hi. Tua zawh asawtlo ciangin, Topa Jesu thu akigelhna  (Four Gospels) Lungdamna LST Buli te hong piang khia leuleu a, lungdamkoh nekkhawm biakpiakna[1] munte ah zatpi in hongnei ta uhhi.
Kum zalom nih pawl ciangin, Gnostic heresy akici pawlpi upna thu alangdo pawlkhat hong piang khia a, tua te in Sawltak Peter leh sawltak dangte at Lungdamna LST cih min puasak in Topa Jesu nuntakzia tawh kisai amanlo thu pawlkhat hong phuaktawm in Pawlpi leh thuzuite hong nawng kai sak uh hi. Ahizongin tua hun laitak in France gam Lyon khua ah Bishop a sem St. Irenaeus in Pawlpi in khasiangtho makaihna tawh Lungdamna LST in aciapteh Laibu 4 bek om a, tua te in, Mate, Marku, Luka le John te hi, ci-in khauh tak in na dawngkik hi. St. Irenaeus pen Lungdamna LST bu 4 leh St.Paul laikhak te LST man taktak hi ci-in hong ciaptehsak masa penpen RC bishop ahihi. Ama hong ciaptehsakna hangin New Testament akici Thuciamthak LST akinei hong suak hi.
AD 313 kum ciangin, Constantine’s decree akici  Upna suahtakna laipi Emperor kumpipa Constantine in hong hawmkhia in, Pawlpi bawlsiatna te hong veng ta a, Christian thuzuite upna thu ah suakta tak in hong nungta thei ta uhhi. Alianbel Siampipa leh Siadawpi te’n zong pawlpi tawh kisai nasepna te tangzai tak in hongsem theita uhhi. Tua dungzui-in AD 360 kum in Laodicea akici khua ah Khawmpi [2]khat  hong nei uh-a, tua munpan-in Alianbel Siampipa le Siadawpi te ki thukimna tawh Thuciamlui leh Thuciamthak sunga kihel ding laibu teng hong tangko khia uh hi. Tua zawh kum 7, AD.367 ciangin Pope Damasus in Greek kamtawh akigelh LST pen avekpi in Latin kam tawh aletkhia dingin St. Jerome sawlhi. Tua hun laitak in Latin kam pen leitungah aki limzat mahmah hun ahihi. St. Jerome in zong Pope thupiakna mahbangin hong semkhia a, kum 30 khit AD 397 ciangin hong zo siang taktak ta hi. Tua akiletkhiasa Laibu khempeuh  BuKhat in kigawm in tua pen Pope Damasus mah in  Bible (βίβλος)ci-in min hong vawh sak a,  tua min pen tuni ciang dong akip suak ahihi.
Hih bangin Laibu khat-in hongpian khiat theihna dingin asem abawl te kua te hi-a, bang tanvei sawt hiam cih te zong alung ngaih huai mahmah thu khat ahihi. Thuciamlui pen Septuagint akici Greek kam tawh aki gelh Laibulom hi a, Palestine gam pualam a om Jews minam te’n kum sawtpi azat khitsa uh ahih manin kizang paisuak thei hi. Ahizongin Thuciamthak sunga kihel ding laibute ahih leh nasiatak in sittel/kantel na kisam ahihmanin tua hun-a thunei Alianbel Siampipa leh Siadawpi te’n  buaipih mahmah uh hi.
Bible hong pian khiatna tangthu ih et ciangin Vantung pan in hong kiasuk hilo a, Khasiangtho lamlahna/makaihna tawh huntampi, tha gui thatang tampi leh ngaihsutna tampi te akigawm khit teh tua hun laitak-a thu neipi Pope Damian in Bible hi ci-in hong ciaptehsak man in tuni in ei Christian te ih ki angtanpih mahmah ahi, Pasian Kammal bu or Laisiangtho or Bible akinei ahihi.

Laisiangtho pomzia/sanzia
LST bek (Sola Scriptura) tawh gupkhiatna bucing kingah zo ding hiam?
Ih theihsa mah bangin LST ihcih pen Singhawm Suanghawm sungpanhong piang hilo a, vangtung pan in a bucingsa in hong kikhiat suk zong hilo hi. LST bu hongpian khiatna dingin Catholic pawlpi in Nungzuipi Peter tungpan angah thuneihna (Authority) zangin Alianbel Siampipa leh Siadawpite in bang laibu teng Bible sungah guan huai hiam cih khensatna hong neihsak uh a, tua khit teh Khasiangtho makaihna tawh akigelh lai taktak ahih lam zong hong thei tel sak hi.
Tua hi-a, Khasiangtho in amakaih RC pawlpi pen tua Bible/LST bu hong piankhiat ma in na om khin bek thamlo-in, tua LST tungah zong thuneihna RC pawlpi in nei hi. Tua thuneihna pen mikang pau in Teaching authority (hilhtheihna ana) kici a Latin kam in Magisterium zong kici hi.  Alianbel Siampipa leh Siadawpi te in tua thuneihna zangin Ecumenical Council akici kikupna pi te ahun zui in bawl uh a, Nicaea khua kikupnapi pan akisim to Vantican Council II dong 21 vei kibawl khin ta hi. Tua kikupna te panin pawlpi in zuihloh ding thu leh zuihding thu Doctrine pawlkhat  hong hilh hi.
Tua Doctrine ih cih pen akiphuak tawm mawkmawk leh akibawl tawm mawkmawk hilo in LST sunga om thute tawh tui banga aluang khawm upna thute ahihi. Gentehna in LST sungah Tothum Pasian Khat cih kammal kimu lo hi. Ahizongin Vanlelei asiam Pasian, leitung mite honggum khia Tapa Pasian, thu um mite khuavak nuntakna hong pia Khasiangtho Pasian cih te pen LST sungah kimu thei-a, hih thu bulphuh in Tothum kigawm Pasian khat (Trinity) cih upna thu hong piang khia hi. Tua banah, Tapa Jesu(Son) in Pasian suahna leh Mihing suahna, Suahna namnih (One Person two natures)[3] aneihna thu, Khasiangtho Pasian in Pasian taktak ahihna (The Divinity of The Holy Spirit)[4] cih bangin upnathu Doctrine te hong piang khia ahihi. Tuamah bangin Upna kiciamna akici Nicene Creed[5] zong Nicene khua khawmpi  pan hong piang khia hi-a tuni dong ciang Catholic pawlpi bek hilo in Christian pawl tuamtuam (abul lam) te’n zong sang kim ciat uh hi. 
Tua khit banah, Pawlpi ngeina akici (Traditions), LST pian ma akizui khin sa ngeinahoih te, Nungzuipi te  le Sawltakte hilh thu manphate (Didache), pawlpi sungah Fathers of the Church akici (gtn: St. Clement of Rome c.80-140, St. Justin Martyr c.100- 167, St. Irenaeus c. 130- 200,) Sawltakte zom-a Pawlpi amakaih, acing akem pupite thuhilhna leh amaute in pawlpi amakaih zia ngeina hoih te khempeuh zong RC pawlpi in kiptak in len in nuntakpih tawntung hi.

Martin Luther leh Laisiangtho
Pawlpi kipat cilpan Kumzalom sawmleli (14th century) ciangciang, Pawlpi in Biakbiakna sungah LST pen thupitak in kizang a, ahih hangin thuzui nautangte sim dingin LST tampi kimulo hi. Ahang in, tua hun lai-in tuhun bangin siktawlai(typewriter), computer, Photo copier cihte omlo a, Copy na deih leh khuttawh teikhiat ding longal lampi dang omlo hi. Tua ahih manin Monastery akici Yateih sang leh Sister Convent sang te aom Pasian nasemte in Savun laihual te tungah sikzum khat tawh kui ciauciua in LST hong teikhia uh hi. Tua akiteikhiatna munte  pen SCRIPTORUM kici hi. Tua akitei khia sunsun teng bek akizang thei suak ahih man in thuzui nautangte sim theih ding genloh Pasian nasem Siampi te simding nangawn ki hawmkhia ziahziah zolo hi. Hih thu hangin zong khangthak Christian pawlkhat te in RC pawlpi in LST  mipite simding khaktan hi ci-in RC pawlpi mawh pua sak mawkmawk uhhi.
Ahizongin, Pasian vaihawmna ih cih ding hiam, 1453 kum ciangin Johannes Gutenberg akici Germany minam khat in Printing Press laikhetna setpi hong bawlkhia-in, tua laikhetna setpi tawh akibawl masa penpen Laibu pen Bible na hi citciat hi. Tua hun pan kipan in LST akimu thei zawdiak hong suak a, ahizongin tua LST pen St. Jerome in Greek kam pan aletkhiat Latin kam tawh aki gelh LST ahih manin Latin lai atheite lobuang in simthei/zangthei tuanlo hi.
Kum 1517 ciangin, Germany minam, Augustinian RC Siampi khat ahi, Martin Luther in, 1) Bible Alone, LST bek; 2) Faith Alone, Upna bek; 3) Grace Alone, Thupha bek.. cih thumeilet pi namthum tawh Pawlpi puahphat ding hong kipan khia hi. Ahizongin hihpen Pawlpi pai zia tawh kilehbulh/kikeelki lian  ahih manin Pu Martin Luther pen Pawlpi sungah om thei nawnlo in, Pawlpi pualam pan langpannasep  hong kipan khia ta hi. Asawtlo in pawlpi khat hong phuan khia-a, ahizongin Upnathukhun (Doctrine) cih omlo in, (everybody has the right to interpret the Bible) mi khempeuh in LST pen adeihbangbang in khiattheina (right) nei hi cih thukhun bek nei ahih manin tua zawh asawtlo in anungzui pawlkhat in pawlpike hong phuan khia leuleu a, tuni ciang dong leitungah kitatsaklo phial in pawlpi thak tampi  hong piang khia ahihi.
Himah tase leh, Pu Martin Luther in Christian te adingin nasep lianpi khat hong semkhia a, tua in; Latin lai tawh akigelh LST pen German lai tawh hong letkhiat sak hi. Tua ahih manin LST pen Latin bek tawh hinawnlo in German lai tawh zong akisim thei hong suak a, mitampi in phattuam pih mahmah hi. Ahihhangin lam khat pan in LST hong bucing nawnlo in, hong hem mawk hi. Banghang hiam cih leh, Pu Martin Luther in LST hong letkhiat ciangin RC pawlpi sungah kum (1400) val sung akizangsa Latin Version zanglo in, Original Hebrew leh Greek version hong zang a, ama thumeilet tawh aki zawitawnlo Thuciamlui sunga laibu pawlkhat hong nusia mawk hi. Tua laibu te in: Pilna laibu, Sirach, Judith, Baruch, Tobit le Maccabee masa, Maccabee nihna te ahihi.
Hih thute hangin, RC pawlpi leh Prostestant akici langpang pawlpi te kikal ah tuni dongin kiselna, kinialna leh buaina tuamtuam te hong piang hi. Langpang pawlpi ciatciat nangawn LST tawi in mitampite upna thu-ah kikhen thangsak uh a, Pasian Kammal LST pen akikhen khiasak Vanzatpi khat bangin hong kizang ta hi. Topa Jesu in kipumkhat nadingin nasia tak in thu hong ngetsak kawmkal ah, ama Kammal LST hangin hibang in kikhen thangna te apian pen Christian akici Jesu nung zui te’n lungngaih huai mahmah hi.

References:
1)      1) KNOW YOUR FAITH, In defense of the Catholic Truth, Published in Philippines
2)      2) The Compact History of the CATHOLIC CHURCH, by Alan Schreck
3)      3) Class Notes.

[1] Eucharistic Celebration.
[2] Council of Laodicea
[3] At the 4th Ecumenical Council: Chalcedon: AD.451
[4] At the 2nd Ecumenical Council: Constantinople: AD. 381.
[5] The 1st  Ecumenical Council: Nicaea: AD 325.


Thursday, August 1, 2013

MINAM VAI KHANLAWHNA PAN ZOGAM THAK

Thupatna:   Leitung ah minam tuamtuam a omna sungah Zomite zong minam kician khatin Pasian in hong bawlna thu nialtheih ding hi lo hi. Tua ahih manin Zomi a i pianna pen angtang le lungkim mahmah ding kisam hi. Minam khat peuhpeuh in a omnang, teenna ding le luahna ding mun le gam ding zong Pasian in geelsak a, Zomite' ading in Zogam (Zoland) hong piak manin Topa tungah i lungdam hi. Tua manin Zomi a i pianna thu le Zogam ah i teenna thute telcian hi leng minam itlo kua mah omlo ding hi hang. Minam le gam itna pen minam a bawl Pasian itna taktak hipah a, minam itte khawng piangthaklo or Khami lo bangin muhkhakloh ding thupi hi.

A taktak in minam itna/ veiina cih pen Pasian in i nu gil sung pan i suahpih khop a hong piak ahi hi. Pasian nasemte le gam makaite in minam a it theih kei le gualzawhna ngah ngeilo uh hi. Minam a itte mah Pasian in minam le Khrist kumpi gamah makai in pangsak pah hi. Akimutheilo Khamangthang (Soul wining)  veina/ itna neih theihna dingin, akimuthei mihing pumpi/ mimal itna neih masak theih ding kisam hi. Kamdang khatin gen leng Mimangthang na veii ciangin, Khamangthang kivei thei pan ding ahi hi.  Tua manin minam a it Zomite sungah i lungngaihsut khop dingin " Minam Khanlawhna pan Zogam thak phuhna ding hanciamna-ah " cih thulu 10 tawh Zominam le Zogam thak phuhzia ding kikumkhawm ding hi hang.

(1) Kawl Kumpite le Mikangte' Hangin Chin min Kingahna:

Kawlgam sungah gamkee (State and Division) 14, om in, minam tuamtuam nam 136 val om ci-in tuni ciangciang Kumpi thuneite in ciamteh uh hi. Tua gamkee (State) 14 sungah Zomi, (Chin) kici Laimi, Khumi, Mara etc.. te' teenna pen Chin State ci-in, Mikangte uk hun lai pek akipan tuni dong Kawl Kumpi in ciamteh uh hi. Zomi tangthu kan mipil masate le Kawlgam University tuamtuam pan Tangthu sulkan mipilte muhna ah Chin min pen minam min hiloin, Mikang hun lai a, Kawlte in a piakna bangbang uh tawh kiciamteh ahihna nial theih hi lo hi. Ka neulai akipan Sanginn ah Chin Pyine, Chin Hlumyo (Chin minam) ...Chin Sar etc.. cih tawh hong kihilh in, Zomi-Zogam cih hong kihilh ngeilo hi. Ahi zongin nisim annek, tuidawn, silh le teen, vanzatte tungtawn in Zomi cih kammal nisim in kilokhia den hi. Tua manin Chin pen i min ahihloh lam akitheih semsem ciangin, Chin minam le Chin State pan Zominam- Zogam ah akilaih nuam dinmun ah Zomite in hanciamna kinei ahi hi.

(2) Inn sung,Sanginn, Lasate le Mimasate' Tungtawn in Minam Khanlawhna:

Hun hong pai toto in, ka thu theih deuh ciangin Inn sungah Nu le pate le Siate in Khamtung gam, Zogam, Zomi, Zongeina, Zopau, Zolai cihte hong genna le Sangah Tanlang pan Tanli ciang Zolai simbu kisinto ahih manin, tuni dong Zolai ka gelh/ ka sim thei pah hi. Sang sungah Chin minam kici-in, inn sung le apua lamah Zomi ci-in ka thei toto hi. Zogam, Zomi cih min pen ka thutheih khit 1980- 1988 nung lam akipan Kawlgam buai akipan Zogam ah Zomi National Congress (ZNC) le Pu Chin Sian Thang,Pu Thang Lian Pau te hong lang leuleu hi. Tua mah bangin Manipur lam pan Zogam lasiam masa Tg. T.S. Khai (Zogam lapu) in, 1984 ? kim pawlah Gam itna la pawlkhat ahi  " Zomi' neihsa khuapi bangzah pha !, Vanman Tamlua!, Vangkhua lai-ah melma Burma te ci ! cih late hong khum ciangin, Zomi le Zogam cih kammal ka theihbeh toto hi. Tua banah Manipur lam mah pan Pu Go Gin, Pu Thang Khan Gin, Zo Khan Khual, Pu Lal Denga te le ZORO cih hong thang leuleu hi. Neulai (kum tawmlai) ka hih manin, amaute kuami? bang sem uh ? cihte ka theician mel kei a, ka kankhia tuan kei hi.

(3) Laigelh Siamte' Tungtawn in Minam Khanlawhna:

Zolai thu i gen ciangin Pu Pau Cin Hau lai or Zotual Lai le CopeTopa hong patkhiatsak Roman Alphabet (ABC) tawh Zolai cih namnih i genkhoploh phamawh zel hi. A hi zongin tuni dong Cope Topa bawl Zolai bek mah tawh i laigelh siam masate i laigelhna tam zaw kha dingin upmawh huai hi. Cope topa mahin " Tedim Thukizakna " cih laihawm na pankhia in, tuni dong Zomi sungah laihawm a masa penpen dingin kiciamteh hi. Tua zomah Siamsin lamte in akhangkhang in Zolai tawh Siamsin Magazine bawl zel uh a, tuni dong kizomzom lai hi. Mipite' lam panin abeisa 1990- 2000 hun sung akipan Zomi / Zogam cih tawh kisai hong laang leuleu in, Zomi Tangthu (Zo History) laigelh masate ahi Dr. Vum Son (late), Rev. Khup Za Go (late), Sia J. Gin Za Tuang, Rev. Job Thawngno etc..laigelhte hong laang leuleu hi. A diakdiak in Manipur lam pan minam thu le (Zomi) cih tawh kisai laihawm Rev. Khup Za Go i patkhait " Zo Aw " le " Lungdamna Aw " cihte ka sim kha hi. Tu lamlam ciangin Lai nasep kipawlna le laigelh tuamtuam zong om kawikawi ta hi. Tua ahih manin, Zomi sungah i mipil laihgelh masate' tungtawn in, mipi sungah minam khanlawhna le minam itna thak kineithei cih kimukhia hi.

(4) Biakna Pawlpi Hangin Minam Khanlawhna:

ZBC pen Zomi sisan sitset mah ahi Rev. S.T.Hau Go i patkhiat ahih hangin, ZBC min hangin Zominam vai khanlawhna cih om tuan loin, Chin kicite tawh kum tampi sung kipawlkhawm thei lel hi. Hun hong paito zelin, abeisa 1995 kum? ZBC pan ZBCM hong paikhiat ciangin Chin le Zomi min vai buaina hong kipankhia kicithei hi. Tua zahkhop mahin ZBCM in zong " Thupha Ngah Minam " cih bulphuh in nasepna zongah " Khamang thang le Mimangthang veiina " cih bulphuh in nasem uh a, pawlpi zong tuni dong khanlam manawh uh hi. ZBC sungah Chin le Zomi tawh omkhop sung teng Zominam Khanlawhna om lo a, Kikhenna a om ciangin Zominam khanlawhna hong om kicithei pan hi. Tua manin ZBC le ZBCM kikhenna tungtawn in minam sungah Zomi khanlawhna hual khat om cileng kikhiallo ding hi. Ataktak ah hih biakna kipawlna ahi ZBC pan CBC ah akilaihkhiatna thusim taktak pen Chin le Zomi kidemna (Politics) mah pan ahihna phawk huai mahmah hi. 

(5) Thukizakna Tungtawn in Minam Khanlawhna:

Tua tawh kizomto in 2001 kumin Kawlpi pansan in " Zo Aw " cih Nipi kalsim laihawm kinei-in, Zomi sungah Nipisim laihawm masapen zong hipah dingin kiciamteh hi. Hih Zo Aw laihawm pen Zomi sungah mi muanhuai Committee mi 30 valte makaihna tawh kiphuankhia ahih manin, Zomibup huam laihawm hong suak pah ahih manin, Kawlpi pan kipan Zogam, Tedim, Tonzang, Cikha, Tamu, Mogoh, Maymyo, Mandalay, Yangon, Malaysia, Japan, USA cihte dongah kihawmkhia hi. Tua lai pen tuhun bangin Internet baihlo ahih manin, Laito pan laibawl tawh tuam ngiatin Nipi sim kikhak ngiatngiat hi. Hih  Zo Aw hangin Zomi sungah minam vai ukna le khanlawhna kineibeh mahmah bek tham loin, laisimna le laibu bawlna cihte kilunglut tuam mahmah hi. Tua hun akipan Zomi sungah kipawlna le biakna pawlpi, District level, Association, Conventin level cihte pan laihawm/ lainasep lam khanlawhna kibehlap in, tuni ciang dong Zolai tawh Internet Online tungtawn in Zomi Network tampi kinei ta hi. Hih pen Zomite thukizakna lamah khanlawhna hual thak khat kicithei hi.

(6) UN Refugee Tungtawn in Minam vai Khanlawhna:

Nuntakna haksakna tawh Malaysia lamah sum zongin Zomite kipai ziahziah hun khat hong om leuleu in,UN cih min tawh gam thumna tunna ding thu tawh hong kizomto  hi. UN ah kamlet le nasemte pen sanggam Hakha, Thanlang lamte mah na madawk masa zaw dan ahih manin, UN makaite in zong Chin min bek mah thei uh cih kigen hi. Tua banah UN kamphente in minam deidan in Zomi (Tedim mi) te deihsaklo ahih manin, Malaysia gamah supna le guallelhna tampi kithuak hih tuak hi. Chin min azangh Hakha, Thantlang, etc.. lamte' nenniamna le deidannate kithuakzo nawnlo ahih manin, UN theihpih dingin Zomi min tawh ZAM, Ciimnuai, Zomi Innkuan Malaysia etc-.. cihte kiphuankhia hih tuak hi. Hih minte picingto zel ahih manin UNHCR tawh kizopna tuni ciang dong kip le khotak kinei hi ta hi. Hih pen Malaysia pan Zomi le Zogam min tawh kisai khanlawhna hualpi khat in kiciamteh thei ding hi. Tua mah bangin aneu alian in, Chin min limlim kizadah in Zomi min kisihpih/ kinuntakpih ngamna lianpi hong piangkhiato cileng kikhiallo ding hi.

Hih UN / Refugee hun akipan tuni dong adiakdiak in gampua a tungsa Zomite sungah Zomi/ Zogam cih veiina kineihlawh himai hi. Abeisa Kawlgam om lai khawnga minam vai peuh mah a thei kha ngeilo le a awlmawh ngei hetlote nangawn in, minam itna le veiina kinei kheukho ciat hi. Thukhat ah gen hi leng UN om manin, Zomi sungah minam vai khanlawhna thak kinei kicithei hi. Tua ahih manin minam itzia, minam min ngaihsut ziate le nasepzia cihte kitheician loin, Chin muhdahna ciang lel tawh Zomi kipumgup/ kipum it cih dinmun khawng hih tuak hi. 

(7) Chin pan Zomi (C-Z) tawh Kibuaina le Khanlawhna:

I gensa mah bangin abeisa 2000 kim akipan Zomi vai khanlawhna thak a om tawh kiton in, gam pua lam UN Refugee pan C-Z kibuaina le khanlawhna hong khuahpai semsem in tuni dong meikuang kizomsuak kici thei ding hi. Adiakdiak in gam thumna a tung masasa Zomi vai le Chin vai tawh Internet maitang dimin nisim phialin kisel/ kitotlawh izong ki om hi. Khanlawhna i cih limlim apianna peuh ah upzia le sanzia zong kilamdang pah ahih manin, kiselna le kidemna zong a om ngeina mah ahi hi. Tua bek hi loin, Zogam, Tedim gam sung tengah abeisa CNF/CNA te hangin Chin min kizadah semsem a, Chin vai gencianna a nei khate bang thahlup ding zongin kideihlo liang dinmun ah ki om laitak hi.

Hih thute hang mahin Chin State pan Zogam (Zoland) tawh laih zawhna ding le Zomi min tawh minam kiciamtehna ngah zawhna ding ciang dong kihanciam sawm hihtuak hi. Zomi, Zogam itna le ngaihna la kiphuak in, laikigelh ziahziah a, " Zomi ka hi hi " cih kammal pen kideih pha mahmah hun laitak zong ahi hi. Laphuak le lasiam Lengtong Pauno, Thawn Khawm, T.S.Khai le a dangte in Zogam le Zominam itna (Gam ngaihna la) vive kiphuak khengkhang hi. Chin le Zomi vai pen abeisa bang hun hiam akipan tuni dong akhangkhang in a kibuaipih toto lai ding thu ahi hi.. A hang bel Chin kici nuam phadiak Hakha, Thanlang, etc.. lamte le ei Zomi te pen gam le nam vai bek hi loin, biakna vai dongah kipawlkhawm thei ngeilo ding hi hang. ZBC nangawn ah tuni dong mah buaina om bek hi loin, tu-in ZBC pan CBC ah kitungto ta cih i mitmuh ahi hi.

(8) Gamthumna Tung Zomite' Tungtawn in Minam min Khanlawhna:

I gensa mah bangin leitung gam tuamtuam ah Zomite i kitheihthang ciangin, Zominam veiina lian semsem in, ahi zongin gam le nam nasepzia/ kalsuanzia (Policy) kitel taktak lo hi. Tello, cianlopi mahin Zomi / Zogam i cih thapaina zong a lungkimhuai veve ahi hi. Tua bangin gam thumna tungsa Zomite sungah Minam itna le Zogam ngaihna pen a tunga i gensa gamnihna UNHCR pan minam vai kilangpanna/ kideidanna pan a gah hi dingin kigenciat hi. Gampua pan minam veiina hang mahin Zomi Kipawlna tuamtuam hong kiphuankhia ziahziah in, gam sung lam dongah hong kilawhkik liang hi. Zomi kipawlna thupi pawl khat enpak hi leng,,, LZI, Zomi Association, ZCFcihte pen gam pua lam a tungsa Zomite' lungsimtawng pan a piangkhia vive ahi hi. Tua mah bangin Zogam puahna / zuunna ding zong gamdang tungsa Zosuante' tungtawn mah pan hong kipankhia ding i lamen hi. Gamdang ah pemta in i omna pen Zogam thak phut dinga Pasian in hong puak ahih lam i mangngilh ngeilo ding kisam mahmah hi. 

(9) Zomi Kipawlna Tuamtuam Dinna tungtawn in Minam Khanlawhna:

Zomite sungah a hang tuamtuam le ngimna deihna tuamtuam tawh kipawlna tampi kiphuankhia khin ta hi. Hih kipawlnate pen kipumkhatna le minam bup huam khantohna ding ngimna vive mah hi dingin i lamen hi. A hi zongin gam le nam nasepna lamah Zomi min pua ZNC/ZCD party khat bek kinein a, tua sungah Zomi khempeuh i kipumkhat theihloh khak ding dahhuai mahmah hi. Hih i gengen gam le nam hutna le ukna gam khat neih theihna dingin nasem thei taktak pen ZNC/ZCD bekbek mah kinei a, a panpih thei dingin gampua pan WZC kinei hi. Hih kipawlna nihte pen tatzia akibat lianloh hangin, ngimna le tup (kungmong) kibang linlian ahi hi. Thubulphuh " Zogam leitang ngah kik ma teng " cih ahi hi.

Zomite' gam taktak ahi Kabaw valley, Kawlzang teng, le Zogam i cih theih ding Township 3 teng peuh mah bek ngahkik sawm leng kua mahin hong khaktan zolo ding hi. Zomite in leitang kician neihsawm lel in, i leitang tungah ei le ei ki-uk/ kimakaih in, Zomi galkap ngait i neih zawh ciang bekin Zominam le Zogam (Zoland) kiphut thei pan ding hi. Tua ahih manin, ZCD le WZC-ZIA te' neumuh mawkmawk nawnlo in, phungvuh in panpih  zaw leng Zominamte in Zogam (Zoland) kineizo pan ding ahi hi. Tua bek tham loin, India gam Manipur ah ZRO / ZRA galkapte tawh kibelpawl sawm in, lampi om bangbang in mapankhop ding zong makaite in ngaihsut huai thu ahi hi. Zogam (Zoland) phuhna ding le a bucing khantohna manpangtak om theihna dingin GZA akipan gampua lam kipawlnate in mapankhop ding kisam hi.

(10) Chin State le Zogam (Zoland) ah Panmun laksawmna:

Zogam i cih manin Chin State sung (leitang) kinial / kituh hi mas loin, i minam min mahmah akinial/ kibuailawh masa i hi hi. Min kibang neihkhop/ zatkhop theihna om lopi-in, gam khat / leitang khat tungah teenkhop ding a baihlo le apiangtheilo ding ahi hi. Minam thu ah kituak theilohna hangin biakna lam nangawn ah kikhenlawh suak i hih manin, Chin deih pawl le Zomi deih pawlin ki Akgual khen kul ding hi. Zomi i kicih ngam le Zogam / leitang khat i neih ngam zong akisam ahi hi. Tua mah bangin Chin mi akicite in zong Chin State or...etc.. Chin gam kici leitang ukna khat a neih zawh ding kisam uh hi. A tawpna ah Chin State buppi Zogam/ Zoland i cih zawh kei le zong Tedim, Tonzang, Cikha le Kawlzang le Tamu kabaw valley kuam ciangciang i Zogam dingin hanciam sawm leng Kawlgam tangthu le thukhunte tawh kisemthei kha ding hi. 

Abeisa 2012 kumin ZNC/ZCD Party in Register abawlna ah Kawlgam kumpite in Kawlgam sungah " ZOMI omlo" ci-in hong nial ngei uh hi. Gencianna kineih banah gamdang mun tuamtuam pan Zomite in Lungphona akineih ciangin, " Zomi om mah " cikik saisai uh a, tuni dong Zomite minam kician khat i hihna kician semsem ta hi. Hong tung ding 2014 Kawlgambup misimna (Census) hun ciangin Zomi cih ngiat tawh minciamtehna bawlsawm leng a, tua khit ciangin i gam i leitang ding tawh hong kizomtosuak thei dingin i ngetkhiat sawm ding hi. Hih pen tulaitak gam makaite le thumute i tavuan dingin koihsak nuam hi hang. Tuni akipan hih Zogam khuapi 3,4 tengah Zomi min tawh kilungtuak tak a, Census bawl theihna dingin, mesuai in makaite in hanciam huai mahmah hi. HIh gambup misimna (Census) panin Zomi tawh kiciamteh le hang, Zogam (Zoland) cihte zong damdam in hong paitoto thei ding thu ahi hi.

India gam Manipur State sunga om Zomite kipawlna (ZRO) akihel Zosuan namkee honkhat makaihna tawh zong Manipur State sungah amau le mau suaktatak ki-ukna gamtuam / gamkee (State) khat neih theihna dingin India kumpi tungah ngetna nei laitak uh cih kiza hi. Tua bangin gamtuam aneih theihna dingun Zomi galkap ZRA zong kiciantak neipah uh hi. Hih pen paizia/ kalsuan a man/ adik hi a, ahi zongin Gamtuam hong ngah phial mah le Kawlgam sunga om ei Zogam kici teng pen hong huamsuk mawkmawk thei lo zel hi. A hang bel India le Myanmar gamgi (Boundary) in hong khen ahih man hi. I gennop bulpi ah Manipur lam ate in zong hih bangin ZOMI it-in, ukna gam neihzawhna ding hanciam uh ahih le Kawlgam a om Zomite in zong Zogam (Zoland) phuhkhiat zawhna ding hanciam hun mahmah ta hi.

Thukhupna:

A tunga i gensa om bangin Zominam min kician khatin hong kiciamteh/ kitheihpihna om khin ta ahih manin, Zomi le Chin min vaii tawh lunghimawh ding le kinialnial ding hun hi nawn lo hi. Zomi le Zogam cih kammal mahmah i lungtang satak tungah belhcip sak in, a thu in gengen in a la in sasa in, lai tawh gelhgelh ding ahi hi. Zomi nam i hihna hangsan tak pulak ngamin, i luahna ding Zogam (Zoland) kician i ngah mengmengna dingin, Zosuan khempeuh in khut kilenin mapang khawm ding hi hang. Zogam Lalpu in, " Lunglaulo aw Zogam lei aw... sawt nawnlo ding, Sianin lumbang hong sungh dinga, Ni hong tang ding" ci-in a laphuak pen a sawtloin in hong tangtung taktak ta ding hi.

Tua hi a, Kawlgam ki-ukna zong hoih lam hong manawh toto lai dinga, i ngaklah lah ahi Democercy lampi man/ dik tungah hong kalsuan toto peuh leh Panglong thukimnate tungtawn in Zomite in i leitang tungah ei le ei in ki-ukna/ thuneihnate ngah  pelmawh ding hi hang. Pasian in Israel te saltanna pan kum 400 khit ciangin, maute gam le lei(khapsa gam), Canan gamah puakkik veve hi. A neihsa minam min le gam le lei tungah thupha ngahin teengsak kik hi. Tua bang mah lianin Zomite zong Pasian in hong piaksa Zogam (Zoland) ah ei le ei suaktatak ki-uk theihna ( Self Determination or Administration) i nei pelmawh dinga, tua ni ciangin  " Thupha Minam " kicithei taktak ta ding hi hang. Zomi (Zo people) le Zogam (Zoland) a phutkhia zo teitei dingin Zomite Topan thupha pia hen.

Mimal muhna le Veiina tawh,

Sia Khampeek (Tongsan Pu)