Tuesday, October 25, 2022

JOSEPH HERBERT COPE LEH ZOGAM THU


 Tedim gama sangmang masapen Joseph Herbert Cope (Cope Topa) November 21,1882 ni-in Philadelphia khua ah suak hi. Apa Joseph B. Cope hi a, anu Elizabeth Danforth Cope ahi hi. Unau nga lakah alina ahi hi. Anu’ pa, apu Rev. Appleton Howe Danforth pen Assam, India gam-a sangmang khat a hi hi.1904 Kumin University of Pennsylvania, Philadelphia panin Bachelor of Science(B.Sc.) ngah hi. Kumkhat sung Utah a om Mormon-te kiangah Pasian na asep khitteh Tuiphum Laisiangtho suang ahi Rochester Theological Seminary ah kah-a 1908 kumin B.D ngah hi. 1935 Kumin Zogam ah a nasepna hangin Colgate University in Doctor of Divinity(D.D) Pia hi. Sanmangpa Cope pen innkuan nopsa mawhloh pan a khangkhia ahi hi.

Kum 17 aphak in piangthak a 1899 kumin Philadelphia khua a om Second Baptist Church Of German Town, Pawlpi ah tui kiphum hi. Tua pawlpi ah a zi tawh a khantawn un pawlpi mi in om uh hi. Amau phawkna ciaptehna zong tua pawlpi ah tuni dongin om hi. 


February 17,1908 ni-in American Baptist Missionary Union in Zogam a sangmang dingin seh uh hi. July 7,1908 ni-in thuphumsia ngah hi. Azi Elizabeth Caldwell Smith tawh September 3,1908 ni-in kiteeng uh-a, September 30 ni-in nasep kipan dingin kawlgam lam hong zuan uh hi. Sangmangpa Copa’ zi pen July 31,1882 ni-in Philadelphia khua mah ah suak hi. Apasal sangin kha li bang upa zaw hi. Philadelphia khua-a om Mt. Airy Baptist Church ah 1906 kumin tui kiphum hi. 1908 Kumin a pasal tawh kawlgam hong paikhawm uh hi. Sangmang Cope-te nupa in tapa thum nei uh ha, Joseph Howard pen January 1, 1910 ni in khalkha ah suak hi. A ta nihna uh Harry November 26,1911 ni-in Khalkha ah suak a, October 22,1915 ni-in khalkha mah ah si hi. A tatum pen pa Appeton Danforth January 30,1917 ni in America ah suak hi. Sangmangpa Cope June 11,1938 ni in Khalkha ah si-a, Azi December 10,1968 ni in Philadelphia ah si hi.


Cope-te nupa September 30,1908 ni-in America pan hong dingkhia uh a, November 16, 1908 ni-in zangkong hong tung hi hi. December 21, 1908 ni in Khalkha hong tung uh a, a masa pen in khalkhapau hong sinpah uh hi. Kumkhat a cinteh a kilawm zah khat pauthei ta uh hi. Khalkha ah a om sung un Mrs. Laura Carson zi’ sang ah huh uh hi. 1909 Kum April kha in Zogam Tuiphum pawlpi khawmpi athum veina khalkha ah tunga Cope akihel masak napen ahi hi. October 1, 1909 ni-in Zogam nasepna saklam leh khanglam ci-in khennih kisuah a, saklam ah Tedim phualpi hi-in sangmangpa Cope in tavuan la dinga, khanglam ah khalkha phualpi hi-in Dr. East in tavuan la ding ci in khensatna kinei hi. 1909 kum Octouber kha in Cope amah kia Tedim lam ah zin hi. Dr.East tawh Tedim ah kinungtuahkik in sangmang huang ding seh uh hi.


November 1, 1910 ni-in sangmang Cope-te nupa nasep kipan taktak dingin Khalkha pan Tedim hong tung uh hi. Amau hong tunna hang in Tedim gam-a Tapidawte nuam mahmah uh hi. A inn ding uh hong lam pahin Tedim pau zong hong sinkawm uh hi. Sangmang Cope-te in Tedim mite a gualhuai leh thuthak zong athei nuammawh lo in hong mu uh hi. Zu pen nakzat lua hong sa uh a, Tapidaw suah nading a khaktan lianpen khat in mu uh hi. 1911 kumin Cope in Tedim ah Nipisang(Sunday school) khat hong pankhia hi. Kumpi sang a sangnaupangte hong kah khak leh acihna hi-in, Ahizongin ama upmawh zahin lawhcing lo hi. May kha in nipi thum sung Pasian thu genin zin kawikawi hi. October kha in Henzada ah kawlgam a nasem sangmangteng kikhopna ah vakihel hi. Sangmang 65 kah hi. Kawlgambup Tuiphum khawmpi zong kineisuak pah a mi 1400 bang pha hi. 1912 Kumin zong Pasian thugenin Sihzang kual leh Sukte kual ah hong leuleu hi. Kumlang acin ma in Khua 75 pha hi. Ahizongin, ama lametna zahin Tapidaw honsuah cih bang om pha lo hi. Hih kum mah in Tedim gam khuaneu khatah khanlawhna om in mi tampi piangthak hi. August kha in Cope in mi 32 tuiphum hi. 1913 Kumin Tedim gamah mi 91 kituiphum hi. Sangmangpa Cope lungdam mahmah hi. Alangkhat ah, Tapidaw a suaksa mi tampi zong nungtolh mawk hi. Pawlkhatte bang Tapidaw asuah zawh kumsawm nai bang hikhin hi. Sunglam pualam ze-et bawlsiatnate hang ahi hi.1914 Kumin sangmangpa Cope in Tedim gam a om khua 133 sungpan khua 124 te ah zinin Pasian thu taangkona nei hi. April kha in khuasak ah Zogam Tuiphum khawmpi agiat veina kikhoppi om hi. Mi 18 kituiphum in thu-ummi 200 in nekkhawm ne hi. Hih kikhopna ah British Galkap Ulian Col.Burne zong hong kihel thei hi. Col.Burne leh sangmangpa Cope kikhawl thei mahmah uh a, khual zong zinkhawm zelzel uh hi. 1914 Kumin Cope in Sihzang kual leh Tedim gam teng pha kawikawi uh hi. 1915 Kum zogam tuiphum khawmpi pen Tedim ah January 29-31 sungin kibawl hi. Mi sawm tui kiphum uh-a, Akikhawm vekpi numei naupang tawh simin 250 taang pha hi. 1915 Kumin zong sangmangpa Cope in Tedim gam leh Falam gam sungteng tuancil ngiingeii hi.


Sangmangpa Cope pen mipil, mi thumu mahmah khat ahih manin zinkhia a Pasian thu kam-a genbek tawh Tapidaw upna kizeelzo taktak lo ding, zong kipzo taktak lo ding cih thei hi. Tua ahih manin, akhualzin kawmkawm mahin Laisiangtho nateitei hi. Atuntun na-ah hun awng angah nak leh lai nasep sem pah lian hi. Cope pen nasep kizenna lamah kuama phak ding hilo hi. Na naksep lua ahih manin apumpi in thuak zo lo in a khantom hi ding hi cihhuai zah hi. Aman kalkal a Laisiangtho hong teipen 1914 kumbul lam-in ei Tedim pau tawh Matthew bu hong zo hi. Kikhen thei paklo ahihmanin 1915 kumteh kikhen zo pana ei pau a lai kikhen masa pen ci-in kiciamteh hi. 


Sangmangpa Cope Tedim ah asep sungin azi tawh tam omkhop lo phial hi. Dam loh vai leh innkuansung haksatna tuamtuam hang in azi America ah kum tampipi tuam om hi. Azi atate tawh a omkhop loh manin na hihzahta semkhia zo ahi tam leh cih huai phial hi. Lungzuan khuangaih omsak manlo in nasem niloh ahih manin kum tawmno khat sungin nalianpi sem man hi. Sangmangpa Cope in Pasian thu bek hilo, Leitung thu mahmah ah zong Zomite khantoh nading na tampi hong sepsak hi. Zomi bup ilai ding hong phuatsakin laisinbute hong bawlsak hi. Pilna lam tawh kisai anasepna hangin, mangkang kumpite in 1925 kumin “Zogam sangmangpi“(Honarary Inspector of Schools) dingin koih hi. I Tedim Kamin Pasian nasem gammial phute ‘Sangmang‘ icih mikmekna pen Cope in sangmang asep hang a hi hi. A tavuan om bangin sang omna khuate ah zin kawikawi in sangte sit-a laivuannate zong bawlsak hi. A khualzinna panin koi lai munah sang thak koih huai hiam cih khawng zong kan hi. Hih hun lai in Zogam sangte ah laisin nadingin Tedim gamah Tedim pau zangin Falam leh Khalkha tadingin Laizo pau ki zang hi. Cope hong phuatsak Zawma laibulte(Roman Alphabets) tawh laigelhna kikip sak hi. Sangmangpa Cope in anuntak sungin kampau li tawh sang laisin ding hong bawlsak a, laisinbu nam 38 bawl bawl hi. Tua laisinbute ah laisimna, gamthubu, cidamna thu, ganan bu, natethu bu, cih bang thu tuamtuamte kicing takin kihel hi. Laisim thei mipite khuamuh nading in ‘Tedim thukizakna’ kici laihawm khat zong nei hi. Hih leitungpilna tawh kisai laibute banah Laisiangtho leh labu zong bawl hi. I gensa bangin lai nasep pen akhualzin sung hun awng kalkal a asep hi bek lai hi. Kum khat in ni 365 pan ni 300 sung bang khualzinna in zang hi. Inn a a-om hun tawm mahmah cih ding hi. 1927 Kumin British Kumpite in Zogam a pilna lam tawh kisai anasepna pahtawina in Kaiser-I-Hind Medal Zangkong ah pia uh hi.


1932 kumin sangmangpa Cope in ei Tedim kam tawh Laisiangtho thak zong zo a, March kha in kikhen hi. Zogam ah a om masa pen Laisiangtho thak a hi hi. Hih a Laisiangtho teina ah eimi leh Kayin sia pawlkhatin zong a huh theih bangun huh uh hi. June 10, 1935 ni-in Zogam a a nasepna tungtawnin Tuiphum sangkhat a hi Colgate University in Rev. Cope tungah Doctor Of Divinity (D.D) pia uh hi. Zogam tuiphum khawmpi sangmangpa Cope kihel tawpna pen March 18-20, 1938 sunga Tonzang a kibawl Khawmpi ahi hi. Mi 900 hong kikhawm hi. 1938 Kumin Zogam ah tuiphumsa mi 650 pha-a, Pawlpi mibup 4600 pha ta hi ci in kizasak hi. Tonzang khawmpi khit ciangin Cope leh Dr. Strait Kawlgam leh India gam Pasian nasepna gamgi bawl dingin India lam pana hong pai Rev. Lorrain tawh Zogam khanglam India gamgi khuaneu khatah May 24, 1938 ni in thukimna khat bawl uh hi. Hih mun pan khalkha hong ciahtoh uh ciangin Cope Gilsan tawh aci hong naknat mahmah a, May 31 ni-in Khalkha hong tun teh Zawm ngiingeii ta hi. Siavuan siama a om thei sunsun tawh kibawl napi hong dam tuan lo hi. Falam a siavuanpipa kisam in aman zong ahihtheih tawp in hong bawl hi napi June 11,1938 ni zinglam nai 5:00 Hun in Topa kiang hong zuatsan ta hi. Sangmangpa Cope Luanghawm pen June 12, 1938 ni-in Khalkha ah kivui hi. Dr. Strait in ki khopna makaih hi. Tua ni-in kumpizumte ah dahna lahna in laan khuamkim ah kikhai sak hi. Sangmang Cope han pen sangmang Arthur Carson han kiang ahi hi. Asih in kum 55 leh kha guk bek pha pan hi. Kum 30 Zogam ah Pasian na sem hi. 


Cope asih laitak in azi Bess pen akiangah omlo hi. Gim mahmah cih a kizak sak ciangin Tedim pan hong delh pah keei sam hi napi lamkal pan a pasal si zo cih thu azak teh aman zong,”Ka pasal luanghawm beek vamu dih ning e, aluang hawm ka lap kei leh zong a han beekah vakap dih ning e,” cituan sam lo-in Falam pan Tedim ah kilehkik pah ziau lel hi. Tedim ah zong sauvei taamlo in agam uh America ah ciah pah vingveng sawnsawn hi. A pasal sihna tungtang a sangmangnu tatzia pen ei Zomi lungsim tawh lamdang sak sim den khat in om hi.


Sangmangpa Cope phawkna in Tedim Tuiphum Pawlpi biakinnpi pen ‘Cope Memorial Baptist Church‘ (Cope phawkna Tuiphum Biakinn) ci-in Cope min kitamsak a, 1960 kumin biakinn honna nasia takin kinei hi. Cope Pasian nasem ding a Tedim a tun kum 50 cinna(Golden Jubilee) tawh kithuah hi. Tedim a Tuiphum laikhetna zong ‘Cope Memorial Press‘ ci in Cope min mah kitamsak hi.


By:- 

Rev. Dr. Do Suan Mung

2022 October 25 paste