Wednesday, April 24, 2013

NUPA KAL AH KHANTOHNA DING

NUPA KAL AH KHANTOHNA DING
Nupa kal nawpna sak semsemna ding un, nupa kal ah hihding thu thum om hi.

1) Zahtakna/pahtawina kipia siam ding:
Mi khempeuhin kiphat, kipahtawina pen kiza nuam ciat hi. Naupangte ading nasep kizen ngiat teh. Ih nu napanpih dan pen ka lungdam lua. Cih danin kipahtawinate kizaa nuam ciat hi. Kipahtawina kam ih zak loh ciangin ih lungsim nuam lo-in naa thei hi.
Caleb leh Rachel in a tanaute Inn ah hawh a sawm uh ciangin Rachel a zi-in nautawdap ding kicing kei-in sai ah valei pah ni, hehpihna tawh ci-in a thumbawl ciangin maw tawh sai lamah hawl phei pah hi. Ta naute Inn ah tun uh ciangin a zi-in tanaute mai ah ka lawmpa hongit dan ci-in a hoihna gen a, a pasalin zong tua hun mah in a lungdamna leh ama ading a hoihna tanaute mai ah ko pah hi.
Mi khatin hong genna ah: ka lawmnu tung panin lungdam kohna ka za ngei kei cia, a zi-in dawng pah a; Ni simin hong tun ciangin an hong lui-in hong cia, hong nget kapia den a, an huan siam lua teh, na mel bang hoih vangvang ci-in khat vei zong pah tawina kaza ngei kei hi.
Kong theihsak nop uh: Ni simin neuin lian ta leh nalawm tung ah pahtawina na kipiak zel ding uh thupi hi. Na lungdamna neu, lian ta leh pahtawna kipiak ham tang ding leh mipi mai ah kipahtawina hun hoih laksawm ham tang un.
Min hong dotna: pahtawina kam a gen sangin lungdamna gamtatna tawh theihtheih hi lel lo maw?
Ka dawnna ah: Hilo hi tua danin ngaihsun kei in, lungdam zong hongko nuam kei e, pia nawn kei ning, hihsak nawn kei ning cih asia lam ngaihsut na hong lut thei hi. Tua a hihmanin khat leh khat neu-in lian ta leh lungdamna kigen a kipahtawi ding pen thupi hi. Pasian in ci hi: Pahtawina kipia unla aituam lungsim neihna kizo sak kei un.
Khat leh khat pahtawina kam kipiak pen ki-Itna lahna hi a, Itna ih cih pen baih lo-in, Itna tawh ih gamtat ding thupi hi. Itna ih khawlsan loh ding thupi hi. Itna in gamtatna hi. Gamtatna tawh Itna lah kul hi.

Bangci kipat ding:  zahtakna, pahtawina tawh kipan thei ding hi teh. A nuai ah bangin bawlin.

Kalawmnu omdan ka deihte
Pahtawina bang cih lahding
1) Ka lawmnu pen tate adingin nupi hoih mahmah hi.
2) Lengla do siam mahmah hi.
3) Ka nu leh pate adingin lungduai mahmah hi.
4) Sunday schoolte deihsakna tawh lai hoihtak hilh hi.
5) A maitaidan leh kamsiam dan min deih, pakta hi.
1) Naupangte kiangah hi bang nu hoih na neih hampha lua uh teh.
2) Lenglate a muakdan hoih ka deih dan hi.
3) Inn kuanpihte ading nahoih a sepna hangin ka pahtawi ding.
4) Ka zi ading nalei-in atungah, Pasian adingin na sepna ka lungdam.
5) Ka sangam nu’n na zi pen thunuam, pawlhnuam hong cih theisak ding.

Nalawm adingin hihdan mahin bawlsak in:
a)      Ki dong inla, ka lawm abang cihna ka deihpen hiam? Nam nga at in. (anun takna sungah na deihloh tampi om kha ding hi. Ahi zongin a hoihna, na deihna nam nga/point 5 at khia in.)
b)      Na ngimna leh na tupna pen nalawm tungah hilhin tua in zahtakna, thusimna lahna hi.
Hong khantohna ding: Na lawm tungah na zahtakna leh a hoihna na pahtawi theih leh na lawm hong khangto ding hi. Gentehna in nalawmpa’n nau pangte ading a deihsakna pen phat, pahtawi le cin nidang ciangin hong deihsak, a gamtat hong hoihsem ding hi.
            Kipahtawi lo a kigensiat/tawt uh leh khantohna sangin kigal neihna hong piang zaw ding hi.
            Laiat pan sangsia tampi tungah a dotna, “sang siapi pa hahkatna hangin sangsia hoih bang ci-in suakthei ding na hiam?”
            Sangsia tampite dawnna ah: “ka sepna tungah hong pahtawi siam leh ka hoih/hahkat ding hi.”
            HI MAH HI. Na zi/Pasal tungah pahtawina leh phatna tawh kipanin la na tate tungah zong tua bang mahin pahtawi dan siam in. Tua hileh na nupa kal leh na tate nuntak zia ah hoih lam manawh namu ding hi.
“Pahtawina in amah nu/pa Khangto, lian sak ding hi.”

2)    Lungduaina tawh Sepsak/Gamta in.

Nihna ah: Nupa kal nuam nasakna dingun, Itna tawh na kisepsak un. Hih teng ah Itna tawh hih ding pawl khat in:


Pasal theih ding
Ø  Na lawmnu kiang ah, Hong It, Ngailua ing ci-in ahang gen in. Tuadanin natung ah a hoihna na vagen ciangin amaitai sak in, hong lungdam mahmah ding hi.
Ø  Na zi tawh tukhomin thu kikuppih zel in la, na ngaihsutna leh na thuaknate kuppih zel in.
Ø  Na lawmnu adingin letsong pia-in la, na zi-in na itna leh khualna atheihna ding in.
Ø  Na heh laitakin na lawmnu kiang kampau dan kidawm, siam in.
Ø  Inn na sep huh zelin. Na zi Itna tawh na huhpen na ta ten hong muh ciangin alung uh nuamin Inn sungah Itna om e ci-in khamuang ding uh hi.
Ø  A hoihna leh a siamnate genin la, a siamnate hangin hampha ing cih gen zel in. (hihbang siamna anei zi ka neih hampha ing.)
Ø  A nute kiang ah na zi hoihna gen zel in.
Ø  Na zi-in na hong hihsak ciangin lungdam thugen zel in. A it huai mahmah thu mal nihin “Lungdam” ci zel in.
Ø  Nisimin thu ngen zel in:
o   Na zi leh na tate tawh.
o   Na zi tawh.

Zi theih ding
Ø  Na lawmpa ana sepna panin hong ciah ciangin kam khum tawh hoihtakin na dawn, muakin la a vante nasang in. Mai gum, mial sa-in na dawn kei-in la maitai sieusiau in.
Ø  Na tate tung ah napa un ei nuta teng hong khualmanin gim leh tawl khual loin na sem cih na tate hilh in. A pa na sepna panin hong tun ciangin na tate’n a pakiang ah genkik dinga a pa-in a gimna mangngilh ding hi.
Ø  A hoihna bek gen inla, na tate tungah hilh den in.
Ø  Min na lawmpa hoihna honggen leh ama kiangah hilh zel in. Hilh leng kiphasak in teh cih lungsim nei kei in.
Ø  Nikten puan silhzia kidawmin, Na kizepna-in mi dang lungsim alak loh nangin/minhong uk loh nangin. Ahih hangin Zan ciangin na lawmpa lupma’n na lumin la, lamdang asak dingin tangguakin puan nuai ah nalumin la...itna kihawm dingin a mansa-in na om in. Tuadan hileh ka zi-in a kilawm a pumpi midang lak lo-in kei ading bekin koih a hong lak, aman kei hong it”ci ding hi.
Tua dan ngaihsutna-in ko ngeina tawh kituak kei na cih leh phamawh kei. Nang ngaihsutna danin gamta inla tuni-in na lawmpa a ding koici om le cin a hoih pen diam? Ngaihsunin.
Na ngaihsutna in hunla kha mah ding hi. Hi hi, Sepna tawh itna lakin, gamtat sawmpah in. Itna leh deihsakna tak tawh na kihuh nak uh leh na nupa kal uh hong nuamin na lung uh hongdam ding hi.

3) Kitawtna/hawmthawhna tawm leh
John genna ah, “ka zi-in hong tawng den a, Ni simin ih Inn neu lua, ih mawtaw uh lui lua, ka sambawl nang sum nei ngei keng…’ci-in hong tawtbawl den hi.”
Anna in gen a, “ka lawmpa Inn hong lutsim in, hih danin hong cihi, Sa na huan ciangin hihdanin huanin, bang hangin na puan tutna tungah pho na hiam?”
Na nupa kal uh a nopna dingin lampi hoih penin, Na bawl, na sepnate uh kigensia, hawmthawhna tawh kitawng cihte a omloh ding hoih pen hi. Hi hi. Nidang ciangin hilhna ding, taina ding, tawt nading a om leh hawmthawhna tawh ci lo-in, nang kidong masa-in la, hih ka tawt sawmna pen a hihding mah maw, kul mah hiam? Cih ngiahsun masa in. Ka tawt sangin, lampi dang khat tawh ci leng ahoih diam? Hih dan hoihkei cia, tawt sangin, sa a huan ciangin, lim mahmah e hihdanin hih zawlai le hang lim zaw lai ding, na huan zel aw siamlua teh ci-in pahtawi lecin hong lungdam ding a hong siam semsem ding hi. Tua hileh Ki-itna hong khang semin nupa kal ah na neu cikcik tawh kitawt kisel hong tawm ding hi.

Ih gensiat sangin a hoihna lam gen lehang itna, kingaihna leh kikhualna hong khang zaw ding hi.

Itna-in khialhna khempeuh maisak hi. (1 Per 4:8)
Khat leh khat na kigensiat, tawt uh leh na ki-Itna, lawmtaatna uh hong sia ding hi. (Gal 5:15)

Itna tawh en in, Itna tawh hong kithuk kik kei zong.
            Mi pawikhat in; bang hangin a nuai ate danin kenhih ding ka hiam cithei hi.
            1) Zahtakna, pahtawina lakin,
            2) Lungduaina tawh hihsak, sepsakin,
            3) Gensiatna, tawtna, hawmthawhna tawmsak in?
Ka nu leh pa in kei tungah honghih ngeilo pi, ken bang hangin ama tungah hih tuan ding ka hiam?
Ans: Jesuh Khrist in hong genna ah na nu leh pa itin, amau nang a hong It kei phial zongin ci hi. (Mtt.5:44-46).


A baih ding hiam leh? Baihlo ding hi. A hihhangin Pasian vang liatna tawh kihihzo ding hi.

Ka lawmin kei tungah nahoih hong hihsak kei phial zong in, ken amah pahtawi in, na hoih ka sepsak ding a, kagensia kei ding hi.

Hong tha hatsak Pasian hangin na khempeuh ka hih thei hi. (Phil. 4: 13)
           




by Siam Khaute
Post on March 2013, tran 2010


Numeite' Theihhuai Thupi Pawlkhat

Numeite' Theihhuai Thupi Pawlkhat

(1) Nitak in Setkahlei (Elevator) tawh inn dawlsang tungah na theih ngeiloh pasal khat tawh note gel bek kahto dingin na hih le Research bawl te genkhiat na-ah: Setkahlei sungah lut in la, tua khit ciang na lutna ding khaan (room) na tun ma tengin khan (room) kimah nambat (khaloh) mek kim masa in. Gtn: Na lutna ding room (9) na mun ahih leh room (1) panin (9) na room ciang dong nambat (khaloh) mek sa in koih in. Tua hi leh khaan (room) khat khit khat ong kihong ding a, setkahlei sungah kua mahin nang hong bawlsia ngamlo tuam pah ding uhhi.
(2) Nang guak bek inn ah na om laitak in na theih ngei loh mikhat na innsung ah ong hawh (onglut) aa haksatna ong pia thei kha in teh cih na upmawh zenzen leh Research bawlte gen na pan in: Anhuan buuk sungah lut pahin, banghang hiam cih leh zasan vui koi lai ah om, temta koi lai ah om cih pen ong lut mipa sangin, nang na tel zawk ding kisam hi. Tua hi le na kidalna ding na kigin kholh zia ding nuam pah ding ahihi. Tua ahih kei leh zong uum leh beel tawh deng gawpin, veng le paamte zak theih dingin, awngkhia gawpin huhna ngen thei hi. Na otna awging pen tua hong lutsim mipa ading in haksatna atunthei ahih lam pawk tawntung hi.
(3) Nitak khuamui khit zan khua nungin Taxi zat ding akul khak zenzen leh: Research bawlte gencianna pan in, Taxi mawtaw sung na lut ma in mawtaw nambat ciamteh masa in la, na Nu leh na Pa (or) na lawmte khat peuh kiangah Phone set in la na tuanna mawtaw numbat, mawtaw mel, na tuan hun leh na tuanna mun leh mual thu mawtaw hawl pa theih kammal tawh hopih hamtang in. A zenzen in na hopih dingte khat zong naho pih theih kei khak leh zong aho pih thei kineih in la, phone tawh mi a hopih kineih in.
Tua bangin na Call manin Taxi hawlpa in a lungsim sungah na mawtaw tuan lam midang hong thei khat om cih thei ta ahih manin, nang tungah a hoihlo bang mah hong sem (khem) ngam nawnlo pah tuam ding hi. Tua khit ciangin na pai nopna, na tun nopna, na ciah nopna, na inn ciang dongah ong kha pah ding aa, tua danin potential Attacker khatin nang ong kem khat suak pah ding hi.
(4) Azenzen in Taxi hawl khatin mi om lohna ahih kei leh na pai noplohna lampi ah ong paipih khak zenzen leh Research te genna pan in: Na lungsim sung ah haksatna thuak ta ding hi ing ei ci-in, na ki-upmawh leh na khut sung aa na tawi mainul (or) na ngawngkuah lakhia in la mawtaw hawl pa ii nung lam panin agawl ah gak in la, azenzen in mainul ahih kei leh ngawngkuah na neih kei leh mawtaw hawlpa ii gawlan puan panin lenkip in la anung lam pan in gak gega in. Puan angkilh bilpaak in mawtaw hawl pa ngawl na gakcip ding aa, a lauhuaina panin na suahtak theina ding lampi ong kihong kha thei ding hi.
(5) Nitak khuamui khit hunin nang guak bek lungmuan lohna ah na pai laitak in nanung pan mikhat in ong zuizui peuh a om leh Research bawlte genna pan in: Sai khat peuhpeuh sungah lut ziau in la, inn neite kiangah na haksatna teng gen in huhna nget sawm in. Nitak vai nunung lua in sai a kikhak khit zenzen leh zong ATM box sum lakna munah lut in. Bang hang hiam cih leh ATM box sum lakna mun khem peuh phial ah security camera om kim hi. Tua bek tham lo angak den mi (security) om thei den ahih manin, mitheih ding a utlo na nung pan a ong zuizui pa a dingin nuam mawh mahmah dinga na tungah siatna ong tun nading tawh na kipelhthei ding hi.

Saturday, April 20, 2013

A LIAN PEN NUPA KI-IT NA


A lian pen nupa ki-itna

Nupa kitenna kipumkhatna tungtawnin Piancil 1: 28na ah "Note cipha-in tampi pha unla, leitung dim un" na ci hi. Tua kipumkhatna thu ah a lutang omin, a pumpi om hi. Jesuh in Matthew 19: 6na ah, "Tua ahih manin amaute nih hi nawn lo-in khat ahi ta uh hi" na ci hi. Zi pen pumpi hi-in pasal pen lutang ahih mah bangin pawlpi lutang pen Khrih ahi hi. Pumkhat suah ki-itna pen unau ki-itna sangin a thu neuzaw hi lo hi. Nupa khat sung pan'n suak khia unau ki-itna sangin pumkhat a suak nupa ki-itna pen LS in na thuk gen zaw hi. Nu' sung pan'n kikhen khia unau ki-itna sangin pumkhat a suak nupa ki-itna a lianzaw mah ahi kei diam? cih thu lungngai dih ni.

Kei bang tu dong mah-in ka nu in a nungta lai ka pu Sya Eddie. Ngin Hang, USA., sangin ka pa mah a it zawk ding pen a thumaan zaw, ahi zaw ding mah-in ka ngaihsun hi. Tua mah bangin ka pa in zong ka nu sangin a nungta lai ka nite khat peuh a it zawk ding pen ahi thei lo zaw dingin ka ngaihsun hi. A sanggamte tuak uh tawh hong ki-it zawk uh sangin nu le pa ki-itna a thupi zaw ahihna ei a tate in ih lungsim sungah ih pian khiat a kipan ih pianpih ngaihsutna lungsim na hi pah lel hi. Ahi zongin mihing' lungsim cih pen ka naunu in a pasal sangin kei a u ong it zawk ding, ka upa in a zi sangin kei a naunu ong it zawk ding, ka tanute in a pasalte sangin kei a nu le a pa hong it zawk ding, ka tapate in a zite uh sangin kei a nu uh hong it zawk ding hi, cih ngaihsutna om zel hi. Hi mah hi maan mah hi. Ci le sa ki-itna in eimau bek hong ki-it pen hi leh ki-ut ciat mawk hi. A taktakin ci rehang nupa ki-itna lianzaw hen? Banghang hiam cih leh unau, pata ki-itna pen nusia-in, a kikhen thei hi cih LS in hong gen zaw hi. Piancilna 2: 24na ah, "Tua thu hangin pasal in a nu le a pa nusia-in a zi tawh kigawm a, amaute gel pumkhat a bang uh hi." na ci zaw hi.

Tua ahih manin, nupa ki-itna pen nusia ziau-in a kikhen thei ziau ding thu-in LS in na gen lo hi. Matthew 19: 6na ah, "...Tua ahih manin Pasian gawmsa mite, kuamah in khen kei ta hen," na ci hi. Nusia cihteh it nawn lo ding, nusia cip ding cihna hi lo hi. Kinusiatna panin pumkhat suah ki-tna a kul hamtangna thu a gen nopna ahi hi. Christian te' ki-itna pen kipumkhatna lam zuan ki-itna ahi hi. Amai nawt ki-itna ahi hi. Nupa dinga pumkhat suak ki-itna thu pen ih nu le ih pa tawh ih kikhenkhiat ki-itna sangin a thu lianzaw ahihna mihing khat ciat nuntaakna ah a kibulh taktak ciangin a kinial thei lo thumaan na hi zaw hi. Tua ahih manin pumkhat a suak amaute gel ki-itna mah lianzaw hen. Nupa ki-itna mah lian sak zaw ni. Hih nupa ki-itna pen Zomi te in Mikangte zahin thupi bawl zo lo hi hang. Nupa ki-itna pen kithupi sim lo kha hi. Hih thupi sim lohna hangin tuhun ciangin naungek suak tung phet zong thawlpi khai kul ta hi.

Nupa thu, kitenna thu, nupa kikal ki-itna masakna thu kithupi sim hi leh naungekte zong a ci hong dam ding uh hi. Tua bangin bangkua ci hong dam leh tate zong cidamin a khan-gual uh hong ban ding uh hi. Nupate in hamphatna khat peuhpeuh zong a kibangin a hawmkhop uh kul hi. Zo ngeina ih et ciangin, pa’ lamte in mintan a ngah mah bangin nu’ lamte in zong naumin tan a ngah ding ahi hi. Pu. Kam Tual Lian (Zozaang) in, nupate in a kibangin a u a nau tuak uh huh theihna khuan (right) a neih ding hi, a cih pen a thuman ahi hi. Ahi zongin tulai Zomi te lakah a zite lam bekbek cih khat bel om zekpian sa khong ingh.

SUANDAL

ZOMI TE'N ATHEIH HUAI THU PAWLKHAT


Zomi te' theihhuai thu pawlkhat

Minam khat in ka gam ka lei a cih ding gam khat neih ding pen baih het lo hi. A neisate in zong a gam a lei uh it in, gal leh sa lakah a khahsuah lohna dingin ahih theih zahun keem tek uh hi. Tua mah bangin I pu I pate in zong I gam I lei hu a, a khang a khanga gal leh sa a dona uh gen ding tampi om hi. Zogam la dinga British galkapte hong kuan lai taka I pu I pate in a hih zawh zahun Mikang galkapte nangin, a do mah bangun, Mikang ten Zogam hong lak khit ciangin zong Zogam pan Mikang galkapte nohkhiat kik sawmin hih theihnana pan do tawntung uh hi. Tua hanga Mikangte khut thuak minthang masa pen Pu Thuam Thawng leh a tapa Tg. Pau Dal, Pu Kai Tuah leh Pu Khai Kamte hi a, 1898 kuma Mikangte phualpi Thuamvum (Kennedy peak/ Fort White) a simna uh pan Mikang galkapte in man in, Pu Thuam Thawng leh tapa Pau Dal pen Kendat thongah puak uh a, hih thongah a pata-un si uh hi. Pu Kai Tuah leh Pu Khai Kam pen khantawn gotna kipia a, Pu Kai Tuah pen Myingyan thongah, Pu Khai Kam pen Andaman tuikulh (Island) pekah puak uh hi.

Leitung Galpi Khatna bei kuan 1917 kum ciangin Mikang kumpi in France gamah van nawn dingin Zomi galkap kaikhawmin innkuan khat pan pasal kum 20 tung siah khat ta tangkaih uh hi. France gam pen gamlapi leh theih ngei loh gam hi a, galgam ahih manin sih khitna dingin ngaihsunin Zomite kuamah ut loin langpang uh hi. Hih taka a makaipi Pu Ngul Bul pen Mikang ten mat bek tawh lungkim loin thatin, a luang pen a nennenin semin Tedim uksung inn simah hawmin Zomite vauna in zang uh hi. Hih bangin Mikangte in hong vau uh hangin phatuam tuan lo ahih manin a tawpna ciangin France gam paite pen kuli leh leisiah peng (h) dingin a zolbawl uh ciangin ngah zo pan hi. Hih France paite CHIN LABOUR CORPS kivawh a, Tedim gam pan mi 1000, Falam gam pan mi 500 leh Lusei gam pan mi 2000 pai hi. Hih Zo galkapte in France gam panin Pu Song Theu, Pu Kam Za Mang, Pu Khual Khen Thangte makaihna tawh buaina bawlbawl uh ahih manin Mikang kumpi in cihna ding thei loin 1918 kumin Zogamah puak kik uh hi.
France gam paite Zogam hong tun kik uh ciangin mi tampi tak mel muh ding om loin galgamah si uh ahih manin Zomite in Mikangte huatna nasia tektekin a koi a koi-ah Mikangte langpanna laang seemseem hi. Tua hangin Mikang kumpi in buaina phelhna dingin Ukpite leh hausate thuneihna piak behlapin mipite ukcipsak hi. Tua banga Mikangte ukna Zomi kithuaklah lua ahih manin lungkim lohna tawh 1932 kumin Falam khua-a Mikang thuneite kiangah Pu Suang Khaw Kam leh Pu Lian Mang makaihna tawh kiko hi. Bangmah phattuamna om lo ahih manin Magwe DC kiang manawh leuleu uh a, lawhcinna bangmah om tuan lo hi. Tua lai tak 1938 kumin makaipi Pu Suang Khaw Kam pen Magwe khuapi-ah hong si sawnsawn hi. Hih sihna pen gul tuk hang hi, a kicih pong hangin suamlup mah hi dingin kingaihsun veve hi. A luang Zogamah lak ding vai natawmah nakpi takin buaina piang lai hi.
Zogam sim lamah zong Mikangte huatna laang mahmah a, Mindat lam mi Vuamtu Mawng in zong Mikang galkap sungah Sabedar za a ngah kum 1925 in Mikangte lehdo dingin galkap pan taikhia in, kum 1928, February 20 ni-in CHIN NATIONAL UNION (CNU) pawl a makaihna tawh phut hi. CNU in 1933 kumin Rangoon-a Mikang kumpi tungah Zogamah Zo mite thuneihna a ngah kikna ding leh, Kawlgam in suahtakna a ngah cianga Zogam in zong a ngah pahna dingin deihna leh ngetna tun hi. Hih ngetnate Mikang kumpi in don cih thadah 1939 kumin CNU makaipi mi kuate baan mat zawsop in, Zogamah Japante hong khan 1942 kum dong thong sungah khumcip uh hi.

1942 kuma Leitung Galpi Nihna in Zogam hong phak ciangin Mikang kumpi in Japan gal a nang dingin Zomite kaikhawmin CHIN LEVY phuan hi. Ahi zongin Pu Pum Za Mang leh Pu Za Biakte in Japante tawh kizawl a, Mikangte ki-umkhia leh Zogam in suahtakna a ngah ding lametin Kawl makaite leh Japan galkapte tawh kizopna bawl uh a, Japante makaihna tawh Mikangte do dingin CHIN DEFENCE ARMY (CDA) galkap phuan uh hi. Ahi zongin, Japan ten Zogam hong op ciangin suahtakna hong piak sangsikin Zomite tungah Mikangte sangin hong tatsia zaw uh a, kithuaklah zaw seem hi. Tua ahih manin Mikangte hi ta leh, Japante hi ta leh a do dingin Pu Thawng Cin Thang, Pu Hau Za Lian leh Pu Lian Cin Thangte makaihna tawh SUKTE INDEPENDENT ARMY (SIA) kiphut biangbuang hi. SIA pen hih sawng maha a kiphut SIHZANG INDEPENDENT ARMY (SIA) tawh pangkhawm hi. SIA in kum 1944, June kha in CDA phualpi Kaptel khua sim uh a, CDA-te a vekin hing mat khin uh hi. Kum 1944, September 11 ni-in Meitei gun kantanin Mualbeem khua sim leuleu-in CDA makai Pu Za Biak natawm man uh hi.
Hih sawng mah, 1944 kumin Pu Vum Khaw Hau makaihna zong tawh CHIN LEADERS FREEDOM LEAGUE (CLFL) pawl a sim a thamin kiphut hi. Tua banga Japante zawna Mikangte do huan a kisawm lai takin, Zomi makaite in Japante tatsiatzia za nunawh uh ahih manin lang khat lamah Japan na'nna dingin FREE CHIN MOVEMENT (FCM) pawl 1944 kum mahin a sim a thamin phut kik saisai uh a, FCM pawl in a sawt loin CHIN INDEPENDENCE ARMY (CIA) ci-in a pawlin khel kik uh hi. Hih bangin kipawlna phutin lang khat lang khatah Mikang leh Japan gal nangin a ciangciang pan hih hun laia Zomite om khong man lo uh hi.
Zogamah Japante doin a kipan lai takin, Imphal kidona-ah Japan in Mikangte lel kik ahih manin 1945 kumin Mikang ten Zogam hong luak leuleu hi. Tua banga Mikangte hong lut kik ciangin tuma Mikangte a langpang ngei Zomi tampi takin mat leh bawlsiat thuakin, SIA makai Pu Lian Cin Thang zong Kawlgam in a suahtakna a ngah (1948) ciangin thong sung pan kikhah kik pan hi.
Leitung galpi nihna hong veng(h) ciangin Mikangte hawlkhiatna ding leh Zogam suahtakna dingin mipi tha tawh panlak kul cih phawk uh ahih manin mipite a pattah dingin political party kisam sa uh hi. Tua ahih manin 1946 kum laizang pawlin Tedim khuapi-a Pu Lang Khaw Thangte innah Pu Thang Khaw Kai, Pu Song Theu, Pu Thang Za Kai leh Pu Lang Khaw Thangte makaihna tawh KHAMTUNG SUAHTAK VAIHAWM PAWLPI (KSVP) kiphuankhia hi. Hih hun sawng teng mahin Tedim khuapi mahah Pu Vungh Za Kham, Pu Hau Za Lian leh Pu Tuah Langte makaihna tawh THUHOIH VAIHAWM PAWLPI (THVP) kiphuan lai hi.
Hun hong pai to zelin, Zogam suahtakna dingin 1948 kumin Capt. Mang Tung Nung in CHIN PEOPLE'S FREEDOM LEAGUE (CPFL) pawl hong phut a, CPFL pawl pen kum sawm khit 1957 kum ciangin CNU tawh kigawmin CHIN NATIONAL ORGANISATION (CNO) pawl cih min hong pua in, Capt. Mang Tung Nung mahin President lenin makaih hi.
Lushai gam lamah 1947 kuma hong piang Lushai Hills-a political party masa pen MIZO UNION in zong Zogam suahtakna ding leh Zo minam teng kigawmna ding mah lunggulhna thu His Majesty's Government of India kiangah memorandum na khia uh hi.

1960 kumin Lamka khuapi panin Pu T. Go Khen Pau leh Pu S. Vung Khomte makaihna tawh PAITE NATIONAL COUNCIL (PNC) in kum 1960, May 30 ni-in India Prime Minister Pu Pandit Jawaharal Nehru kiangah 'Re-unification of Chin People of India and Burma under one country' cih thulu zangin Zo minam khempeuh ading District hiam, Division hiam, Region hiam khat bawlsak a, tua sungah gawmkhawm dingin ngetna memorandum thupi mahmah khia uh hi.

1964 kumin Kawlgam thuneihna Gen. Ne Win in la a, parliament a phiatna hanga lungkim lohna leh mipite kiangah thuneihna ap kikna ding hanciamna tawh MP pawlkhat leh Zomi mitei pawl khat ten ANTI-COMMUNIST FREEDOM ORGANISATION (ACFO) pawl hong phut uh a, Col. Son Khaw Pau, Pu Dam Khaw Hau, Pu Mang Khan Pau, Pu Hrang Nawl, Pu Son Cin Lian leh Pu Tual Zen ten makaih hi. ACFO pawl pen Manipur-a Zomi makai Tun Khaw Pum tawh kikopin, amau makaihna tawh Zomi 30 taang ding ten galsiam sin dingin East Pakistan (tu-a Bangladesh) gam zuan uh a, Zo Kumpi- UNITED CHIN GOVERNMENT pawl phuan uh hi. Pu Tun Khaw Pum pen Prime Minister, Pu Col. Son Khaw Pau pen Defence Minister, Pu Hrang Nawl pen Foreign Minister cih bangin panmun kiguan uh hi.
Galsiam a sin khit uh ciangin, Zogam kap dingin galvan namkim tawh hong kileh kik uh a, khen nih kisuahin, Pu Hrang Nawl makaih galkap mi 86 ten Halkha leh Falam lam nawkin, Pu Tual Zen, Commandar-in-Chief makaih galkap mi 700 ten Tedim lam zuan uh hi. Pu Hrang Nawl makaih lam ten Kawl galkap platoon khat omna Rihkhawdar khua ciang baih takin buluh zo a, Halkha khua la man loin nungkik kik uh hi. Pu Tual Zen makaih lamte zong Kawl galkapte tawh Tedim leh Mualbeem khua kikalah nakpi takin kikap uh a, Tedim khua la man mahin kidok kik uh hi. Hih banga a kihep kikna uh khat pen Falam DC Pu Thawng Cin Thang' hanciamna hang zong hi kawm hi.

Hih banga UCG pawl pen gamtaangin thahat man hi napi, 1969 kuma India Prime Minister Lal Bahadur Shashtri leh Gen. Ne Win ten Rangoon-ah kihona nei uh a, tua takah India leh Burma gamgi dungah buaina a bawl leh bawl a sawm peuhpeuh kimatsak a, a gam kumpi tungah ki-aptuahna ding kilemna thukhun bawl uh hi. Hih thukhun hangin Zomite minam nasepna bin lawh a,a sawt loin India kumpi in Zo galkap makai Col. Son Khaw Pau, Pu Hrang Nawl, Pu Dam Khaw Hau, Pu Ro Thangte leh midang pawlkhat man takpi-in Kawlgam kumpi tungah ap hi. Kawl kumpi in hih Zo minam makaite thong sungah khumin kum nga tek kia uh ahih manin UCG pen gamtang thei nawn loin omcip hi.
MP lui Pu John Mang Tling leh nam it Zomi khangno pawlkhat ten Kawlgam Prime Minister lui U Nu pawl PARLIAMENT DEMOCRACY PARTY (PDP) zom dingin kum 1969, December 30 ni-in Bangkok zuan uh hi. Ahi zongin Bangkok a tun uh ciangin Pu William Sa Lian Zam, Pu Micheal Mang Kham leh Pu John Mang Tlingte makaihna tawh Zomite in CHIN DEMOCRACY PARTY (CDP) pawl phuh zawk ding hoihsa uh hi. Kum 1970, Febraury 20 ni-in Bangkok mahah CDP leh Pu Jimmy makaih ZOMI CHIN LIBERATION FRONT (ZCLF) pawl tawh kihona bawl leuleu uh a, tua takah CDP leh ZCLF lawng khata gin ding deihin UNITED ZOMI DEMOCRACY PARTY (UZDP) pawl phutin, tua sungah kisungkhawm uh hi. Ahi zongin, February 25 ni-in UZDP President Pu Jimmy a panmun pan tawp themthum kik ahih manin CDP mi leh sate in CHIN DEMOCRACY PARTY (CDP) min mah pua kik uh hi. Kum 1972, August 24 ni-in CDP in galkap dingin CHIN INDEPENDENT ARMY (CIA) bawl hi.
Hihmah leh, kum 1973, January 29 ni-in PDP President U NU a panmun pan tawp dih laizang a, tua hangin CDP innkuan sungah lungkiatna nakpi takin tung hi. CIA galkap natawm mi 150 pan mi 100-ah kiam sukin bah lawh gawp hi. Kum 1976, February 18 ni-in PDP pawl na tawm kiphiat lai sawnsawn hi.
Kum 1976, January 14 ni-in CDP Leh CIA ten CIA galkapte Zogam lutsak ding geelna bawl uh a, tua vaihawmna-ah a nuaia bangin khensatna bawl uh hi.
1. CHIN INDEPENDENT ARMY pen CHIN NATIONAL ARMY (CNA) ci-a khek ding.
2. Zogam hawhna ding KACHIN INDEPENDENT ORGANISATION (KIO) pawlte
kiangah huhna nget ding.
3. Zogam paite a zaa (rank) uh a zah-thum teka khan ding.
4. Zogam a tun uh ciangin ARAKAN INDEPENDENT ARTY (AIP)
Pawl makai Khai Mu Lin kiangah neek leh taak panpihna nget ding.
A tunga khensatna bulphuhin kum 1976, December kha in William Sa Lian Zam makaih CNA galkap mi 120 in a kiphualna uh Menapalaw nusia-in Shan gam leh Kachin gam tawnin kum 1977 tuuk guah tun lai takin Zogam lut uh hi. Tua lai takin Zogamah khua sia mahmah ahih manin khawhun thuaklahin cinat lawh ngeingai uh a, cimawh mahmah uh hi. Tedim uksung Phunom khua-ah a om lai takun, neek leh taak kaikhawma Thuklai khua-ah a pai mite tung panin Kawl kumpi thuneite in CNA-te om thu za hi. Kawlgam galkapte hong tung pah uh ahih manin Phunom leh Saizang khua kikalah nakpi takin kikap niloh pah uh hi. Khua hun thuaklahna, neek leh taak kiciat lohna, zatui zaha taangsapnate hangin Zo galkapte sawt pang zo loin Vangteh khua-a Mah-Sah-Lah (Burma Socialist Programme Party) thuneite kiangah mi 20 ki-surendar uh a, ahi zongin Kawl galkap makai Bo Lah Twin' sawlna tawh Bo Mawng Aye in lainatna nei het loin lam laizangah gualin a baan a baanin kaplum veve hi. A nung cianga a ki-sunrender mi 40-te zong tuamah bangin Kawl galkap ten hawi tuan loin kaplum khin uh hi. Mi 46 Kalemyo Jail-ah kipuak a, mi 4 nasia takin liam hi. Hih bang teng tawh CNA mabaan zop lohin om suak hi.
MIZO NATIONAL FRONT (MNF) pawl hong kiphut leuleu-in President Pu Laldenga makaihna tawh India, Burma leh Bangladesh cih gam thuma Zo minamte luah leitang teng gawmkhawm na'ng leh suahtak na'ng mah suangin hong kipan leuleu uh hi. Kum 1963, December kha in Laldenga, Lalnunmawia leh Sainghakate East Pakistan (tu-a Bangladesh) ah lutin a sim a thamin UNDERGROUND MIZO GOVERNMENT (UMG) pawl phut uh hi.
Kum 1966, March 1 ni-in MNF in Independent pulakna bawlin, tua panin India kumpawh kikap kipanin, India gamah om thei lo uh ahih manin East Pakistan zuan uh hi.Kum 1971 kuma Bangladesh in suahtakna hong ngah tak ciangin East Pakistan-ah MNF ten om khuan nei nawn lo uh a, India leh Arakan gam kilak teng manawhin kikhin leuleu uh hi.
h sawngin MNF pang belin ZOMI LIBERATION FRONT (ZLF) pawl zong dingin Pu Tial Khal (President), Pu Thawm Luai (Vice President) leh Pu Thawng Sai(ForeignSecretary) ten maikaih hi. 1972 kumin MNF leh ZLF thukimna tawh Pu Lalnunmawia pen India kumpite hopih dingin kisawl a, Pu Tial Khal leh Pu Sui Lingte pen Pu Brengseng (L), Finance Secretary, KACHIN INDEPENDENT ORGANISATION (KIO) heel dingin kuan uh hi. Hun sawtpi khit ciangin KIO-te thupha tawh lawhcing taka hong kileh kik uh a, ahih hangin ZLF in vai tuamtuam hang tawh mabaan zom thei loin om uh hi. MNF in kum 20 sung Independent a thapaihpih khit ciangin 1986 kumin India kumpi tawh kilemna hong bawlin Mizoram pen State suaksakin tawlngak bawl uh hi.
CHIN NATIONAL FRONT (CNF): Hun hong pai to zelin, Pu Tial Khal makaihna mahin ZLF makai lui teng kum 1988, March 15 ni-in Aizawl, Chaltlang vengah kimuhkhopna khat bawlna leuleu uh a, pawlmin kheka CHIN NATIONAL FRONT (CNF) phuh ding vaihawm leuleu uh hi. Pu Tial Khal in President panmun mah len leuleu in, Gen.Secretary dingin Pu Mang Khum, Finance Secretary dingin Pu Lian No Thang, Chief of Staff dingin Pu Roenga, Organiser dingin Pu Mang Uk kiseh hi.
Kum 1988, March leh August kha sunga Democracy deihna hanga Kawlgam buaina hangin Zomi khangno tampi tak Kawlgam panin India gamah tai uh a, India kumpi in Saiha leh Champhai-ah refugee camp nih bawlsak hi. Hih refugee camp a tung khangnote in BURMA DEMOCRACY FRONT (WESTERN) pawl phut uh a, sawt ding man loin CNF makaite tawh kihona hong neih uh ciangin BDF pen phiat kik pahin, CNF sungah kum 1989, January kha in kisungkhawm uh hi.
1988 kum mah, November kha sunga CNF kikhopna-ah Pu No Than Kap alias John Khaw Kim Thang pen Thailand gamgi-a om KAREN NATIONAL UNION (KNU) Headquarter Manepalaw-ah National Democratic Front (NDF) kizopna bawl dingin paisak uh hi. KNU-te phualpi pan hong kileh kik ciangin Pu No Than Kap in Pu Tial Khal kiangah CNF President hihna awn dingin ngen a, Pu Tial Khal in zong awnin Pu No Than Kap in CNF President panmun len to hi.
CNF mi leh sate galkap training dingin kum 1989, March kha in pawl khat Kachin gama KIO-te kiang mah manawh uh a, kum 1989, November kha in pawl khat Bangladesh gam zuan uh hi. Tua panin gam leh minam suantakna dinga galtum CHIN NATIONAL ARMY (CNA) pawl hong piang leuleu-in, hihte pen tudong SANGNAUPANGTE a ci zong om hi.

1989, October kha-a CNF sungah Pu No Than Kap pawl leh Pu Tial Khal pawl ci-in kikaihna hong piangin, Pu Tial Khal lamte pialkhia-in pawlmin tuamtuam pua uh a, tua lakah a gentaak pen CHIN LIBERATION COUNCIL (CLC) hi-in, hun sawtpi mah kalsuan uh hi. A nung ciangin CLC President panmun pan Pu Tial Khal tawp leuleu-in, Pu Ro Za Thang in President panmun zom to hi.
Kum 1991, December 9 ni-in CNF President Pu No Than Kap pen nawngkai kisa ahih manin CNF sung pan kiheemkhia in, a munah Pu Roger F. Biak Lian Thang kikoihin, CNF President panmun len to hi. Kum 1995, February 22 ni-a Pu Roger F. Biak Lian Thang in a cidam lohna paulamin CNF President panmun nusia leuleu in, tua panin tudong CNF President panmun pen Pu Thomas Thang No in leen to suak lai hi.
1997, June 9-16 sungin a nih veina CNF Party Conference kibawl a, tua takah CNF makai dingin a nuaia teng kiteelkhia hi:
Chairman : Thomas Thang No
Vice Chairman : Zing Cung
General Secretary : Benjamin Turing
Joint General Secretary : Khua Uk Lian
Member-te
Dr. Sui Khar
Capt. Thang Zen
Capt. That Ci
Lt. Ral Hnin
Lt. Paul Smith
Lt. Malsawmlian
Lt. Solomon
Lt. Sunny Ngun Awi
Lt. Kam Do Dal
Lt. Uk Lian Thang and
Salai Chan Hmung cih teng hi.
ZOMI RE-UNIFICATION ORGANISATION (ZRO): Zo minamte kigawmna ding leh suahtakna dinga mala dingin kum 1993, April 9 ni-in Kachin gam, Phupian khua-ah pawl khat hong piang leuleu a, tua pen ZOMI REUNIFICATION ORGANISATION (ZRO) hi in, Assam gam, Karbi Anglong khawka MLA (Member of Legislative Assembly) a seem ngei Pu Khai Za Song Guite alias K.Guite in President panmun lenin, makaih hi.
1997, July kha in Yangon khuapi-ah University kah Zomi khangnote in I gam leh I minam suahtak nadingin sisan leh nuntakna piakkhiat ding lungkimna tawh Zomi Siamsin khangno 20 val in "Zoheisa Unit" ci-in sisan tawh kiciamin phut uh a, ZRO tawh kizoma na sepkhop ding lungkimna neih khit zawh ciangin Yangon khuapi pan sangnaupang mi 12, Tedim pan mi 10 val khawng in Lamka lam zuan uh a, ZRO sungah lutin panmun tuamtuam lenin tu dong kalsuan lai uh hi.
Pu Khai Za Song Guite zawh ciangin Kawlgam galkap mangpi Lt. Col. Hang Khaw Lian (Capt. Mang Tung Nung' tapa) in ZRO President panmun tawm vei len pak cih loh, 1997 kuma Manipur Zomi leh Kuki buai panin ZRO Gen. Secretary Pu Thang Lian Pau (Tonzang MP) pen emergency-in ZRO President panmun kilensak a, tua panin tu dong kip suak lai hi. Tu lai taka ZRO makaite pen a nuaia bang ahi hi.
President : Pu Thang Lian Pau, MP (ZNC)
Vice President : Hang Sian Thang
Chief Secretary : D. Kam Suan Thang
Finance Secy. : Kenneth Muana
Denfence Secy. : D. Kam Suan Thang
Home Secy. : L. Kam Za Thang
External Secy. : Thang Suan Mang
I & PR Secy. : Gin Pian Khup
Treasurer : SB Vum Lian Thang
Patron : Pu Khai Za Song Guite cih teng hi.
ZO RE-UNIFICATION ORGANISATION (ZORO): Zo minam bup kigawmna ding, suahtakna ding lunggulhna mah tawh kum 1988, May 19-21 sungin Champhai khua-ah FIRST WORLD ZOMI CONVENTION ON RE-UNIFICATION khawmpi kibawlin, Kawlgam, Manipur, Mizoram leh mun tuamtuam pan mi tul tampi in siim hi. Hih khawmpi panin Zo minam bup kipawlna ding ZOMI RE-UNIFICATION ORGANISATION (ZORO) hong piang hi. Hih khawmpi leh kipawlna vai a hawm leh a thusapite pen 1972, January 21 nia Manipur, Daizang khua-a kiphuh, Pu T. Gougin leh Pu S. Thang Khan Gin ngaihte-te makaih ZOMI NATIONAL CONGRESS (ZNC) party leh Mizoramah a diakin Pu Brig. Thenphunga Sailo makaih PEOPLE'S CONFERENCE (PC) party ahihi.
1991 kum panin ZORO pen political party tawh kisawh nawn lo dingin kiheemkhia a, tua panin Leitung mun tuamtuamah leh UN Secretary General kiang khawngah Zo minam bup kigawmna ding, suahtakna ding deihna Memorandum khia kawikawi hi. 1999 kumin a khat veina dingin Geneva-ah UN vaihawm minam nautangte khawmpi-ah kihelin, ZORO min tawh 'British in a khenzaak Zo minamte kumpi khat nuai-ah gawmkhawm kik' cih thulu zangin thugenna hun ngah hi. Tua panin hih bang lamsang kikhopna tuamtuamte-ah thugenna nei dingin UN (WGIP) in ZORO cial thei zel a, tukum July - August kha in zong Geneva-ah UN vaihawm Meeting-ah va kah leuleu uh hi. Tua bek tham loin, Committee tuamtuam Asia level Kathmandu (Nepal), Seol (Korea) leh Leitung level Durban (South Africa) cihte-ah zong kihel to zel lai hi. Tulai takin ZORO pen Pu R. Thangmawia (Chairman) leh Pu Ro Za Thangte (Secretary General) makaihna tawh kalsuanin, Aizawl khuapi pen a phualpi-in zang hi.
Hun beisa leh tulai taka I minam nuntakna dinga pute pate' nasepte khangthak Zomite in I phawk ding deihna leh hih thute I pau I lai tawh ciapteh ding lunggulhna in 'Zomite minam nasepna taangthu' a tomin kong kaikhawm ahi hi. I pau I laite I it bawl kei leh mailamah gam I nei zongin I pau I lai kizang lo kha thei ding hi. A khawsuak minam leh a suakta gam phuh zaha nasep haksa leh thupi zaw dang om lo hi. Hih thute panin khangthak Zomite in I minam nuntakna dingin a nasia zawa nasep a kisapzia phawkna in zang ni.

(Hih Zomite Minam Nasepna Taangthu cih pen Zomi Nam Ni Golden Jubilee pawi,
February 20, 1998 nia Mizoram, Champhai khua-a bawlna-ah ka simkhiat pen behlapin kong puak ahi hi - 
J. Thang Lian Pau , editor Zolawkta)

Thursday, April 4, 2013

KHANGNOTE LEH PASIAN THU


Khangnote leh Pasian thu

Tung sunni kim ah i leitung a kipei manlang mahmah bangin i nuntakzia leh hunte zong kikhek manlang mahmah hi. Leitung buppi zong khuapi khat bang hizo a kicih zawh sawtta napi ei khe tawh khualzinte adingin khua khat leh khua khat zong gamla kisa lai hi. Zomite adingin kikhekna kum 2000 zawh ciangin hong piang a, gamdang kitung tampi i om mah bangin India gam sungah khuapi tuamtuam ah nasem bek hilo, kitengcip ta hi. Hihte khempeuh hangin i holimna thute zong hong tangzaizaw hi. Nidang in tuipi gal gamte a min bek i zak ahih hangin tuhun ciangin i khuasung leh i tenna, khualzin gamvakna suakta in, tua gamte ah annkuang um khawm, kam kikumkhawm in hun kizangta hi. Tua hangin khangnote nuntakna zong kilumlet manlang mahmah hi.

Tuhun khangnote leitung:  Khangnote' leitung kinawh mahmah cih i theihna pen amau puansilh nikte'n leh gamtat luhek kilaih zangzang panin kitheithei hi. Tangvalnote samhiat dan en leng mam dikdek cih bang om loin a lulai ah kituah khawm, kikawkalh cih bangin deih uh hi. Pasalte pheituam kawng niam deuhdeuh a, numeite nik siing deuhdeuh hi. Nidang in kihel dingin numeite innah lengla cih bang om a, tuhun ciangin sumbuk leh niangtui sai khawngah kimuh cih bang, cinema enkhawm cih bang thang mahmah hi. Mobile phone kinei ciat ahih manin a gennop khempeuh uh ki text ziahziah uh a, nu leh pate'n a theih loh uh hangin amau kihoho na hi gige uh hi.

Koreate cinema zong Zomite innsung ah Melmuhtongsan tawh i et a kipanin khangnote kizepna zong hong Korea mahmah leh kilawm hi. Kiten dan a kipan, mopuan nangawn Korea gam panin vaikhak ngam zong ki-om khin zo hi. Nidangin Mikang gam kizepna bekbek ki-en a, tuhun ciangin nisuahna gam lamte'n mit hong la uh hi. Jeans pheituam nidangin tangvalte bekin teng a, tuhun ciangin nungak tangval, nupi papi in kizang khin hi. Tunai tangval khat in a lawm ngaihnu ciahpih, a zing ciangin a zi van teng la uh, amau inndei sungah hong khai uh leh, numei nik khat zong om loin pheituam vive kikhai a, a teekpu in, “Pasal nih inndei mah bang e, numei nik muh ding om kei,” ci hi.

Khangnote kizep dan kilamdang mahmah ta cihna hi.

 

Numei leh pasal kikal zahmawh thu ah zong ngaihsutna kilamdang mahmah hi. Pasian thugen in ka vak tung lai-in singtang khua gal ah singsawl kipaihna khat om hi. Pastor Kam Khaw Zam nungzui ka hi a, amah tawh singsawl khiak in ko zong ka paih behlap uh hi. Banghang hiam ci in ka dot ciangin, “Nidangin numei khat leh pasal khat hi lai ah mawh uh a, tua mawhpaihna hi,” hong ci hi. I pu leh pate zu leh sa ne-in dawn uh a, ahi zongin mi zi leh mi tanu tawh mawh ding kikem mahmah uh hi. Tuhun leuleu ciangin zumna in kila nawn lo tawh kibang hi. Numei tawh a lupkhop lai uh limzaih in tua mah mobile tawh khahkhia ngam bang zong om khin ahih manin zumna leh mawhna in a ngaihsun nawnlo tawh kibang hi. Pasian thu mah ah i ciahkik kei leh i theihloh kalin gamla kipialsan lua khin zo hi.

Nidangin piangna khua panin laisim in nasep muh dong mundang ah pai loin a tamzaw ki-om hi. Ahi zongin tuhun ciangin India khuapi tengah khangnote laipilna leh sepna zongin diangkhia uh a, gamdangah zong laipilna zongin pawlkhat kipaikhia khin hi. I leitung muhzia hong tuam mahmah ahih manin nasepna khuapi lian khempeuh ah kinei dinga, nuteek leh pateekte bek pianna khua ah om ding uh hi. A cithei khempeuh in khuapi lam kizuan ding hi. Kum zalom 21 pen tua hangin khuapi a teen hun ci-in zong kiciamteh hi. Khuapi ahsepna nei ahih manun tua mun ah a seppih Hindu, Muslim, Buddhist-te tawh hong kimeltheih ding uh a, inn lam a khuapihte zi leh pasal hong nei nawnlo ding uh hi. Ni khat ni ciangin i monu maw, i makpa maw hopih theih loh hun hong tung ding hi. Mun pawlkhat ah a tung khin zo hi.

Zomite'n, “A ni nungzui dingin mo la ding,” i cih khawng kiphawk nawnloh ciangin kala mivom bikbek khawng i tanu ding, i mo ding hong hi kha thei hi. Mailam ah i tu leh ta dingte Mikang, Mivom melpua cih bang hong tam tektek ding hi. Tua bek hiloin i min leh puam zong hong kilamdang mahmah ding hi. Banghang hiam cih leh Zomi min sangin Mikang min khawng mah kipaktazaw ahih manin, Zomi gimnam nawnlo deuhdeuh ding cihna hi. I min leh puam khawng kizumpih cihna ahihpah loh hangin Zomi min tawh kisap ding ei leh ei kize-phawk i hih leh lungsim tawng ah mite'n hong sanloh ding cih patau cihna hi. Tua hangin tuhun khangnote'n Pasian mah bulpi in nei ni, a Lai Siangtho mahah ciah kik ni.

Pasian Thu:  Leitung mipilte leh gam-uk kumpite'n Lai Siangtho tawh kisai amau ngaihsutna leh sanzia hih bangin na gen uh hi. America president masa pen George Washington in, “Lai Siangtho leh Pasian loin leitung ukna leh vaihawmna septheih loh hi,” ci a; Thomas Jefferson, America gam founding father, suahtak pulakkhia leh gelhkhia ah makaipi leh president thumna sempa in, “Lai Siangtho simna leh telsutna in gamsung ah mi manpha hong suaksak ding a, pa hoihzaw leh pasal hoihzaw hong hisak ding hi,” ci-in na gen hi. America president 18na a sem Ulysses Grant in, “Hih laibu hangin khantohna leh pilna i ngah uh a, tua hangin i mailam adingin hong lamlahna i et ding kisam hi,” ci hi.

Philosopher Immanuel Kant in, “Lai Siangtho bu mite sim theih ding a hong om pen, a sim mite adingin a phatuam penpen laibu hi. Tua hangin na simmawh a, na neubawl leh mi khempeuh tunga khial tawh na kibang ding hi,” na ci hi. Queen Victoria in Africa Kumpi tapa kiangah, “Kumpipa kiangah hih bangin na gen in, England gam thupina thusimin Lai Siangtho bu hang hi,” ci hi. Daniel Webster in, “Lai Siangtho kihel loin laipilna bekin kimanna neilo hi,” ci hi. Midang khat in, “Laibu tampi ka sim a, ahih hangin Lai Siangtho in kei hong sim hi,” ci-in gen hi.

America president 16na Abraham Lincoln in Lai Siangtho a deih pen leh lotngah Late 37 sung hi a, Pasian thu manpha a sakna hi bangin na ci hi. “Topa kiang panin thupha ka ngah khempeuhte Lai Siangtho pan hi. Tua ahih manin Lai Siangtho pen Pasian in mihingte hong piak manpha pen ahi hi.” Timothy Dwight, University president khat in, “Innsung mial mahmah sung pan kongvangneu hon a khuavak hong lut tawh Lai Siangtho kibang hi. Hih laibu sung panin tawntung gam i galet a, tua mun mah i ngah thei hi,” ci hi. Dr. Billy Graham in zong, “Laibu dangte'n hong piak theih loh nopna Lai Siangtho in hong pia hi. Haksatna hong zosak in, lauhna mun ah khamuanna hong pia a, sihna gunpi palsuak dingzia hong hilh hi. Ka nuntak sungin a tam theithei lotngah ka sawm hi,” ci hi.

Pasian thu tawh kisai pawlkhat en lai ni: Khangno nuntakna lampi i muh nading leh nuntakna siangtho i neih nadingin Lai Siangtho mah kisam hi. “Tangval khat in ama gamtatna a siangtho mahmah dingin bangci kep ding ahi hiam? Nangma thu zuihna tawh ama gamtatna siangthosak thei ding hi,” leh “Nangma tungah kong khialh lohna dingin ka lungsim sungah nangma thu ka khol hi,” cih Late 119:9, 11 sungah i mu hi. Nuntakna hong siangthosak ding Pasian thu hi a, tua mah bangin lam hong lak ding hi. “Nangma thu pen lam hong lak ding meivak hi a, ka paina lampi-ah khuavak ahi hi,” (Late 119:105). Leitung mite ngaihsutna ah Pasian thu loin nungta thei dingin kituat uh hi. Khangno tampite'n amau deih bangin a nuntakna uh paipih thei ding kisa uh hi. Pasian thu in, “Topa aw, mihing' omdan ama uk theih ahih lohna ka theita a, ama kalsuanna ding ama geltheih hilo hi,” (Jer. 10:23). “Mite in bangbang a gel zongin Topa' deihna bang bekin a piang ding hizaw hi,” (Pau 16:1).

Leitung ah pilna tawh Pasian kinawlkhin in, a laizang panin a pualam ah kikoihkhiat sawm hi. Science in Pasian mun luah in laipilna tawh kinungta thei dingin kituat kha thei hi. Ahi zongin Jesu in, “Lai Siangtho sungah, 'Anlum bek tawh mite nungtalo a, Pasian genkhiat thute tawh nungta zaw hi,' ci-in kigelh hilo ahi hiam?'” ci-in a dawng hi (Matt 4:4). I nilkhiat suangpi pen innkiu suang ahih manin amah loin i inn kisiamang ding hi (I Pet 2:7, Matt 7:26-27). Lai Siangtho lehkalh nuamte'n do bawlin a hanciam uh hangin Pasian thu malkhat nangawn manglo ding hi. Topa Jesu in, “Van leh lei a mangthang zongin ka thugente maimang ngeilo ding hi,” (Luke 21:33). “Hoihtakin na phawk ding uh thu panin: Van leh lei a bei mateng, hih thukhamte a neupen khat nangawn' deihna tangtung lopi-in mawkmailo ding hi,” (Matt 5:18) ci hi.

Kum zalom 19 laiin Governor a sem Lew Wallace pen laigelh mi khat hi a, Pasian thu a langpan ngiat mi khat hi. A lawm hoih pen Robert Ingersoll in zong Lai Siangtho uptaak ding hilo ci-in tangko tawntung hi. Amau ni khat St. Louis ah khualzin in a pai lai-un biakinn tausangte a muh ciangin simmawhna tawh Wallace kiangah Lai Siangtho leh Jesu nuntakna diklo maanlo ahihna gelh dingin ngen hi. Wallace in zong tua hoihsa in Holy Land ah va paipah hi. Tua munah Lai Siangtho thu tawh kisai a dik lohna gelh ding ci-in a simsim ciangin hong kikhel a, Jesu gumpa in hong sang hi. Gam Siangtho ah a om sungin laibu minthang leh cinema a zong kibawl Ben Hur tangthu hong gelh hi.

Voltaire, French mipilpa in Pasian thu nuihsan in hih bangin na gen hi. “Khristian tangthu mi 12 gelhna hangin hong piang ahih leh mi khat bek hangin kiasuk ding hi cih kong lak ding hi,” ci hi. A laikung tawh Pasian leh Lai Siangtho thu langpanna gelh hi. Ahi zongin tua a gelhna inn pen ama sih zawh ciangin Lai Siangtho bu koihna in kizang a, a laibu khetkhiatna mun Geneva khuapi ah Lai Siangtho bu khetna in kizang hi. A tenna inn Geneva Bible Society-te'n lei-in Lai Siangtho bu hawmkhiatna in zang uh hi. Robert Ingersoll in Lai Siangtho bu a khut ah tawi-in, “Tu zawh kum sawm leh nga a cin ciangin hih laibu misi koihna ah kikoih ta ding hi,” ci hi. Kum sawm leh nga a cin kumin ama pumpi misi koihna ah kikoih hi.

Pasian in vangliatna nei hi: “Pasian' thu nungta-in a gamtang hi a, langnih a hiam namsau sangin hiamzaw lai hi. Kha leh lungsim, guh leh taang kituahna, guh leh guhngek dongin khenkhia thei hi. Mihingte' lungsim ngimna leh a ngaihsutnate zong theithei hi,” (Heb 4:12) cih i muh bangin laibu dangte tawh kibang loin Pasian thu nungta in vanglian hi. Tua ahih manin lungsim suang bangin a tak zongin a khenkham dingin vangliatna nei hi. “Ka kammal pen mei tawh ahi a, suangtum a satnenzo sek tawh ahi zongin kibang hilo ahi hiam,Topa in kong ci hi,” (Jer 23:29). Lungsim taak penpen zong a nemsak thei Pasian thu bek hi.

Late 119 sung i et ciangin Pasian thu vangliatna leh phattuamna tampi kimu thei hi. Tuate lakah nam 15 khawng enkhawm ni. Pasian thu in: (i) thupha ngahna hi (Aneu 2), (ii) nuntakna siangthosak hi (Aneu 9), (iii) zuih ding hong lak hi (Aneu 24), (iv) hong nungtasak hi (Aneu 25), (v) hong thakhauhsak hi (Aneu 28), (vi) mite dawn kik nading thu hong pia (Aneu 42), (vii) lametna hong pia (Aneu 49), (viii) gimthuaknate panin kihehnepna hi (Aneu 50), (ix) hong nungtasak hi (Aneu 93), (x) galte sangin pilzaw-in hong bawl (Aneu 98), (xi) siate khempeuh sangin thu telzawkna pia (Aneu 99), (xii) khe adingin meivak, lampi adingin khuavak (Aneu 105), (xiii) lungnopna lianpi ngahna (Aneu 165), (xiv) tuksak theite panin kem hi (Aneu 165), (xv) hotkhiatna, suahtakna hi (Aneu 170).

Japan gal lai-in America vanleng galkap makai Jacob DeShazer in galte omna munah bomb a khiat ciangin tampi si cih a zak ciangin lawhcing kisa in lungdam mahmah hi. Khatvei a vanleng meitui bei ahih manin China gamah parachute tawh vanleng tung pan a tuahkhiat leh Japante'n na man uh hi. Kum thum leh kha li sung thong sungah kikhum hi. Japan mite a mit neu uh leh a pau mahmah uh zong za nuam lo hi. Muhdah cihtakin muhdah hi. Tua hangin ann kipiate nangawn ne nuam loin ni tampi anngawl hi. Ni khat ni in tua a ta'nna uh thongcingpa kep Lai Siangtho nipi kal thum sung a simna panin a nuntakna hong kikhel hi. Japante a muhdahna khempeuh zong tuimang khin zo hi.

Galpi beizawh kum thum zawh in Japan gamah Lungdamna Thu gen dingin va pai a, I was a prisoner in Japan cih ama tangthu a gelh, Mitsuo Fuchida in meileng panin a kumkhiatna ah mite'n na pia hi. Tua tangthu in Fuchida lungsim lawng mahmah hi. Lai Siangtho sim nop mahmahna hong nei a, Lai Siangtho bu hong sim ciangin theihsiamna a neih khit loh hangin Topa Jesu kammal, “Pa aw, amaute in bang a hih uh hiam cih theilo ahih manin a mawhna uh na maisak in,” a cihna a sim khak ciangin a nuntakna hong kilamdang hi.

Fuchida pen Pearl Harbour luhkhiatna ah galkapte makaipa mi hangsan mahmah a kigen hi. Amah galkap hihna panin tawp khin zo in, galpi sung thu tawh kisai Japan kumpi in thudot in nei uh hi. Tua Jacob DeShazer tangthu panin Japante thawngsung a gimna leh bawlsiatna a thuakte hehna hi loin itna tawh a kikhelsak thu in ama lungsim zo mahmah hi. A nuntakna hong kikheltak ciangin amah zong Jacob DeShazer tawh Lungdamna Thu gen dingin hong kipan hi. Topa thu in vanglian takpi hi. Topa Pasian in ama thu sim leh lungsim sungah tampi kem thei dingin thupha hong pia hen.

 

Bibliography:

Ben-Hur: A Tale of the Christ. http://en.wikipedia.org/wiki/Ben-Hur:_A_Tale_of_the_Christ Accessed on Janaury 6, 2013.

Nem, Ngaithian. Bible thil hitheina leh mihing a sukdanglam thei dan Muanna Aksi Vol. 42, No.12. December 2012.

Pau, J.M. Ngul Khan. The Power of the Manger: (Tora!Tora!Tora! to Gomenasai) Zogam.com ah December 2009 in kisuaksak 

Preach the Word. 

http://www.fbcmonahans.com/blog.php?offset=10 

Accessed on January 8, 2013

The Bible Quotes from Famous Men. http://www.why-the-bible.com/bible.htm Accessed on January 9, 2013.

“The Miraculous preservation of the Bible” http://www.investigatechristianity.com/PAGE6.asp 

Accessed on January 8, 2013.

 

By: Rev. Dr. J.M. Ngul Khan Pau

4/4/13