Thursday, July 6, 2023

PAWLPI PUAHPHA PATE RC UTLOHNA HANG


 Pawlpi Puahpha PATE (Reformer) 

akici 

Martin Luther & John Calvin 

Dinpih Thute: 

1) LST bek (Scripture alone)

2) Hehpihna bek ( Grace alone)

3) Upna bek (Faith alone) 

4) Khazih bek (Christ alone)

5) Pasian minthan nading bek (To the glory of God alone) 


Luther leh Calvin pen RC pawlpi in RC langpang hi ci uh ahih manin RC Pawlpi Langpangte - Protestant ci uh a, RC lote in Pawlpi Puahpha (Church Reformer) mi thupite cizaw uhi. 


Amau Dinpih hih thu 5te zong RC hitaleh, RC lo hitaleh, tulai Christian akici peuhmah in idinpih ding ahi hi. Amau dinpih thu 5te enkik leng, 


1) LST bek athutawp thunei hi. 

LST bek thunei hikei leh, Pasian tawh kisai lo akiim apam tangthute tawh gawmkhawmin LST bu 66 ahilo, Pawlpi makai masate (Church fathers) akicite bawl Canon Law tawh akituak lo tampi om a, biakpiakzia zong Pasian in lungsim leh kha tawh biakpiakna bek deih hitamah leh, lungsim leh kha ban ah mihing bawltawm biakpiakna tuamtuam hangin mihing lungsim buaisakin lungsim siangtho tawh Pasian biakna om lo ding a, milim bawltawm - milim lam nga-in bia, anam za thei takei leh,anam alim tuamtuam kipia biakna MANLO suak pahpah hi. 


2) Hehpihna hang bekbek 

Hehpihna hang bekbek hikei leh, kua ta in Pasian tapa cihna ngah zo peuhmah ding ihiam? Ei banglel tak hong it Pasian itna hehpihna hang bekbek a, Zeisu min hangin hehpihna ngahin Pasian TA isuak thei zenzen hi. 


3) Upna bek 

Upna hang bek hikei leh mihingte in upmawh sansat biakpiakna tuamtuam - anam alim tuamtuam leh hehpihna ngahnop manin amau pumpi kibawlsiatna dongin paikhial thei hi.


4) Khazih bekbek 

Vantung gam tun nading lampi pen Zeisu Khazih bekbek ahi hi. Christian makai tampi leh pawlpi tuamtuamte in vantung gam tun nadingin lampi tuamtuam zong uh a, amau thupisak khatciat uangbawlin KHAZIH UPNA BEK ah kinga loin HANCIAMNA zong kisam hi aci om hi. Pianthakna leh gupna ngahna pen sepna hiloin Khazih Upna ahi hi. Zeisu Khazih anialte vangam tunglo ding hi cih Zeisu kammal ah kimu hi. 


5) Pasian minthan nading bek hi 

Pasian nasepna pen Pasian minthan nading bekin isep ding ahi hi. Pawlkhat in Pasian nasepna paulapin amah kizuakin kiminthangsakin Pasian nangawn mangngilhin upna paikhial tampi om hi. John in kei ka neu semsem ding a, amah (Zeisu) luan semsem ding hi cizaw hi. Makai khat minthan nading leh vang neih nading hiloin ihihna khempeuh ah PASIAN MINTHANNA ahih ding inasep tavuan lian pen ahi hi.


Hih thu pen RC pawlpi leh Pawlpi puahphate kikhena ahang LIANPEN ahi hi. 


Pawlpi Puahpha Pate - Martin Luther leh John Calvin tangthu simna panin muhkhiat thute ciaptehna leh hopsawnna ahi hi. 


Ciapteh Ding:

Nidang ciangin asau akicianzawin kong gelh kik ding hi. Hih lai asimkha khempeuh tung ah Topa in Pawlpi Puahphate dinpih idinpih lai hiam ci-in kisittelna leh thumuhtelna ban ah Pasian thuman taktak telna hong hisak ta hen. 


Sia Lang Khai

Kalaymyo

24.06.2023(8:00)pm


Note: Rev Langh Khan Khai fb pan konglaak hi.

Tuesday, July 4, 2023

ZOTUAL LAI THU MIPILTE GENNA BY: Khup Za Go


ZOTUALLAI THU MIPILTE GENNA


(1) Rev. Khup Za Go, M.A, B.D gelh -


"1918 kum in Zomi pawl khat in, kumpi langpang in, gal bawl uh hi," cih thu Pau Cin Hau lai tawh kigelh Laikhak a ngah tak ciangun, Piantit (France) pai Zomi tulkhat te pen, innlam ciah ding lung himawh in, kitawk pah ngeingai uh hi. (Zomite kiho theih na'ng, Pg.13, Zo Aw)


(2) Rev. Khup Za Go, M.A, B.D genna -


Rev. Khup Za Go in, "London Museum ah ka pai lai in, a kem pa in, "Nang Zomi na hiam? Zomi na hih leh hih teng ah Zolai in a kigelh Laibu om hi. Hong sim dih in. Bang thu teng kigelh hiam? Kei zong thei nuam ing", hong ci hi. Kei zong ABC Lai tawh kigelh ding sa in, ka etsuk buat leh Pu Pau Cin Hau Lai tawh kigelh Laibu na hi mawk in sim theilo kahih manin, nuam kasa het kei hi," ci-in agen kik hi.


(3) Mikangte kisikna


Tuma lam lai-in, saklam Lamka khua aa om, eimi mipilpa khat England gam London khuapi ah a vazin leh leitung galpi nihna hun lai aa, Khamtung gam ah hong tung ngei Mikang papi ham khat tawh kimu kha hi. Tua mikangpa tawh a kiho na thu ih Zo mipilpa in a nuai aa bang a gen hi.

Mikangpa in "Nang kua mi na hi hiam?" ci in hong dongh aa, "Chin mi hi ing" ka cih leh Tua mikang pa in, "Chin ih cih pen Burma leh India kikal mualtung aa teeng te hilo na hi uh hiam?" hong cih ciangin, "Hi mah ing" ci aa ka dawn leh, "Na lai uh leh na biakna uh bangci ciang tun na hi uh hiam?" ci-in hong dongh hi. Tua ciangin kei zongh lungdam kisa in, "Ka lai uh pen hih bangin Pasian thu gelhna in nei ung" ci-in Laisiangtho bu la in ka lah leh Mikangpa in, "Hih pen no lai hilo in, koma lai hi, no lai taktak nei hilo nai vuam" ci-in hong dot ciangin, ka cihna ding ka thei kei hi.


Tua ciang mikangpa in Laibu khat vala aa, tua laibu sung lem in "no Lai taktak pen hih hi" ci-in Pau Cin Hau Laimal tawh kigelh te hong lak hi. Tua mikangpa in, "Chin mi hi napi aa, nomau neihsa Lai leh Biakna na theih khak loh uh pen no khialhna hilo in, komau khialhna hi. Komau kong khialh sak uh hi. Na gam uh a hong uksuak zo ding kisa kha in komau aa tawh hong pantah kha hi ung. Tua thu hangin ka gupna uh (Pasian Thupha) katan khak ding uh ka dah hi," ci-in a thum hi.


(4) Kawl kumpi leh Zotual Lai


1960 kim pawl in, Laipian Pawlpi sungpan makai khat in, kumpi tungah "Ko Zomi(Chin)te in, minam Ngeina, minam Biakna leh minam Lai ka nei uh hi," ci-in, minam Lai (ZOTUALLAI) sin ding anget leh kumpi in, "Tua leh no Zomi (Chin) te gam khat in ding nuam ung a ci maw," a cih tak ciangin, bangmah ka pau ngam nawn kei hi, a ci hi.


(5) Mizo gam leh Zotual Lai


India gam ah kumpi in, Lai neite bek mun leh gam, amau leh amau ki ukna pia cih Pu Laldenga in atheih ciangin Zotuallai (Pu Pau Cin Hau Lai) tawh kigelh Mualsuang khat pua in, "Hih in ka minam Lai hi" cih alah manin, India kumpi in, Mizogam pen State pia hi kici hi.


(6) Col. Khun Naung ii genna


1968 kum pawl in, Maymyo (Pyin Oo Lwin) khua aa, galkapbo sinna sang ah, sang ukpi panmunlen Col. Khun Naung in a genna ah, "Kawlgam sung aa om Kachin, Kayah, Karen, Rakhine minam te'n minam Lai neilo in, Chin minam te bek in, Lai nei uh ahih manin, eite sangin thupi zaw hi. Tua Chin minam te lai pen Pau Cin Hau Lai kici aa, tu in UNO vanthupite lahna Museum sungah kikoih hi" ci-in agen hi.


(7) Germany mipilpa genna


Leitung biakna lian (11) te akikhopna ah amakaipi Germany mipilpa in a genna ah, "Kawlgam nitumna lam ateng Zomite hai lah, hai mahmah uh, zawng lah zawng mahmah uh, ahi zongin leitungah amau bang aa Pasian thupha asang kuamah omlo hi. Banghang hiam cih leh Laipian Pasian thusiangtho leh Lai kician nei ahih man un, leitungah amau sangin a hampha zaw kuamah omlo hi" ci hi.


8. Rev. S.T Hau Go (M.A, M.R.E) ii genna -


Neuthu mangmawh in cileng, kaneu tung aa kipan Lailui aa suak Lailui aa teng hi'ng, Pa Hau (Pau Cin Hau) te zongh tua hun in Lailui mah ah teng uh aa, ka phaitam lam ah amau inn om hi. Pa Hau pen eipau taktak aa Lai a piangsakpa hi. Mite'n ama min in lo ngamlo in, zahtakna tawh Lai apiangsak pa a cihna in Laipianpa min puasak uh hi. Pasian mahmah in a tuam vilvel aa apiak hi aa, Lai dangte tawh kibang hetlo hi. Ama Lai tawh akibang Lai dang khat beek leitungah om nailo hi. Midang te'n Lai cih kammal pen na neilo uh hi.


Tua khit ciang, Laibek hilo in, dawi hong khemna hang aa, Zu leh sa tawh ih biakna te khempeuh, ih biak nawnloh nading Pasian in thu napia hi. Pasian paaina tawh damna taktak angah ciangin satang kang bangin athu kizel hi. Mi kim khat in, Laipianpa thu pen dawi thu hi ci mawkmawk uh hi. Tua bangte pen a theihna ki cinglo mite hilel uh hi. A theihna uh kicingtaak hi leh tua bang cih ding hilo aa, Pasian piak thu mah hiei acih ding longal thu omlo hi. Theihna muhna kicinglo, tapkual pilna cih bangdan aa, ih kiim ih paam thu ciang bek, a phawk mite bel amau phawkna zah zui-in dawi thu hi lel e zongh ci kha thei mah ding uh hi. Ahih hang thu khempeuh a vangkim aa, athei asin mite'n dawi thu hi cih tangin Pasian thu mah na hi zaw cih zawk nading pen thu kicing zaw hi.


(9) Zomi miciim mahmah khat ii genna -


Siapa aw lung himawh kei in, ih mipih te'n ni khat ni ciang, a masa in,-

(1) Ih Zogam hong it semsem in hong puah hong zun kik ding uh hi.

(2) Zomi hihna hong ki angtan pih ding uh hi.

(3) Zongeina te hong kan in hong it semsem ding uh hi.

(4) ZoLai mah hong ci ding uh aa, ZoLai mah hong zangh nuam ding uh hi.

(5) Zo Biakna mah hong ci ding uh hi.

Lung patau se dah in. Ei aa mah, ei aa mah, ei aa kan in ahoih zaw om kei, hong cih ni hong tung ding hi. (1990 kum)


(10) Prof: Salai Riang Vel, (Ph.D) genna -


Pu Pau Cin Hau Lai pen ko Falam te'n zong sin ding, Hakha te'n zong sin ding hang aa, Chin buppi in sin ding hihang. Ih minam Lai a maan pen Pu Pau Cih Hau Lai hi. Falam, Hakha lai gelhna in zong lem mahmah ahih manin, hih bek in ei Chin te pum khat hong suah zo bek ding hi. Pu Pau Cin Hau Lai in ei Chin te ii Laitang(common literature) suak zo ding hi.


Akaikhawm-Nahneu

Source: Khamtung mite Lai neih zawh Kum (114 )cin, ciaptehna, 2013


 

MANGTHANG NUAM MAW, MANGTHANG NUAMLO


 MANGTHANG NUAM MAW, MANGTHANG NUAM LO???


Leitung minam khempeuh in minam vanglian, gam leh lei nei, biakna, ngeina kician nei, lai leh pau kician nei hi hong kicih ding i ut ciat hi. Gam leh lei nei lo, pau leh lai kician nei lo, biakna leh ngeina kician nei lote pen minam mangthang leh mi tavaite kici hi. Tua banga kumpi vaihawmte leh leitung minam dangte in mi mangthang leh mi tavai a hong cih ding kuamah in i ut kei ciat hi. I ut loh mawk hangin ut lohna bek tawh hong kisai khin thei lo hi. Mi haite pen a hai ahih lam uh a kithei lote mah hi. A hai ahih lam uh a kitheite in a pil na’ng uh zong pah hi. 


Mi khatin cina ahih lam a kitheih ciangin a dam na’ng zatui zaha a zong pah hi. Tapa taimang in zong a mang ahih lam a kiphawk ciangin inn lam hong delh pah vilvelin a pa kiang hong kiden'na a, a mang lo hi ziau hi. Minam mangthangte in zong amau mangthang kisa lo kha ding hi. Mite in minam mangthang khatin hong ngaihsun hi, a mangthang minam hi hang cih a kitheite pen kibawlpha in, kipuahpha ding uh a, mangthang lo takpi ding uh hi. Tua pen eima khut sungah om gige hi. Na um maw?


Leitungah minam min kician, gam leh lei kician leh lai leh pau kician khat a neite pen minam mangthang khat-a seh ding kilawm lo hi. Kumpi khat ahih lian loh hangin gam uk khat sung kumpi khat sungah zong minam tuamtuam om thei a, minam kician leh minam mangthang hilo hi cih theih ding minam kician cih theih na’ng mah om veve hi. Tua ahih leh ei minam pen bang dinmun ngel ah i ding hiam i ki-etna dingin leitung minam pawlkhat en pak sai dih ni.

Sen (Chinese)-te in kumpi gam khat ahi China kici gam khat nei a, pau zong tampi a neih hangun zattang diak Mandarin pen Sen kam hi ci-in kiseh hi. 


Sente omna khuapi tampi a om hangin Beijing pen amau khuapi hi a, mite in zong Sente’ khuapi mahin seh sak hi. Sen minam mahin Taiwan kici kumpi gam tuam khat zong nei a, tua ah Taipei kici a khuapi uh hi. Tua gamah Madarin mah lai leh paupi-in zang uh hi. Leitung gam tuamtuam ah kumpi uk tuamtuam ah Sente a om kawikawi hangun minam mangthangin kiseh lo hi.


German minamte in Germany kici gam khat nei a, Berlin kici pen a khuapi uh hi. German lai leh pau cih zong om hi. German mi gam dang tuamtuamah a om hangun minam mangthang kici thei tuan lo hi. Mikang (English) minamte pen England gam bekah hi loin leitung mun tuamtuamah a om kawikawi hangun England ah kumpi nei uh a, England khuapi leh phualpi London pen Mikang minam khempeuh khuapi-in kisim hi. Pau leh lai zong English ci-in a kician, a thupi khat nei uh a, American English cih bang a om tei hangin Englishte pen minam mangthangin kisim tuan lo hi.


Tang lai-in India gam a kici pen lian mahmah hi. Sri Lanka, Burma, Pakistan, Bangladesh kici gamte India pan a leengkhia vive hi. Tua ahih hangin tu-in zong India mite in India gam cih ding nei hi. Tua sung ah Kolkata, Chennai, Mumbai, Bangalore, Delhi cih bang khuapi lian tampi om hi. Ahih hangin tua sungah Delhi pen kumpi vaihawmna leh phualpi-in kiciamteh hi. India gam sungah kampau nam tampi - Assamese, Bengali, Gujarati, Hindi, Kannada, Kashmiri, Konkani, Malayalam, Manipuri, Marathi, Nepali, Oriya, Punjabi, Sanskrit, Tamil, Telugu, Urdu, Sindhi cih bangin tampi a kizat hangin Hindi pen India lai paipi leh leh pau paipi hi ci-in kiciamteh hi. India mite leitung gam tuamtuamah sum thalawh, kuli, sangsia, kumpi nasem a om kawikawi hangun minam mangthangte kici thei lo hi. Bang hang hiam cih leh kumpi gam India, khuapi Delhi, leh gambup kampau Hindi a nei, a zang minam kician khat mahin kingaihsun hi.


Kawlte in Burma (Myanmar) kici kumpi gam khat nei a, Rangoon (Yangon) pen kumpi phualpi leh munpi hi. Kawl lai leh pau mah kumpi in a zang bek hi loin Kawl kici minamte in lai leh pau nam khat a nei suak hi. Kawlte pen minam mangthang hi cih ding kilawm lo hi.


Bengalite in Bangladesh kumpi gam nei a, Dhaka khuapi a vaihawmna uh hi a, Bengali (Bangla) kici pau leh lai nei hi. Tua banah India gam sungah West Bengal kici State khat nei uh a, Kolkata kici khuapi leh phualpi nei uh hi. Hih State ah zong Bengali (Bangla) pau leh lai mah nei veve uh hi. Gam nih ah a kikhen hangun khuapi kici thei a kicianin om tuak a, tua gamah minam min kician Bengali leh lai leh pau kician Bengali zang tuak ahih ciangun minam mangthang cihhuai tuan lo hi.


Nepali (Gurkha) minamte pen India, Burma, Bangladesh, Pakistan leh England gam dongah sum thalawh, kuli, kongcing, galkap, palik, kumpi nasem cih bangin om kawikawi uh hi. Lai pil kim lo, hau kim lo ahih manun mite in neu-etin, simmawh pian kawikawi hi. Ahih hangin gam kician khat Nepal gam nei-in tua-ah kumpi nei uh hi. Kathmandu pen Nepali minamte khuapi leh vaihawmna hi. Nepali lai leh pau nei uh hi. Minam min a nei, gam a nei, lai leh pau a nei, khuapi kician khat a nei Nepali mite pen gam tuamtuamah a om zelzul kawikawi hangun minam mangthang cih theih laizang ding hilo hi.


Hih banga leitung minam tangthu tawmkhat i lah pakna panin minam kician kicite khempeuh in minam min kician khat, gam kician khat, khuapi kician khat leh pau leh lai kician khat nei hamtang uh hi cih i mu hi. Tu-in ei minamte ki-en cian dih ni. Minam min Chin, Kuki, Lushai, Mizo, Laimi, Zomi, Shou, Chou, Zo cih bang tampi i nei zihziah hi. Gam zong Magwe Division, Sagaing Division, Chin State, Mizoram, Manipur, Nagaland, Assam, Meghalaya, Tripura leh Chittagong Hill Tracts ah i nei kawikawi hi. Gam i neihna mun dang zong thei lai ding hi teh. 


Khuapi zong Tonzang, Tedim, Falam, Haka, Thantlang, Matupi, Mindat, Kanpetlet, Paletwa, Champhai, Aizawl, Lunglei, Lawngtlai, Saiha, Kolosib, Parbung, Thanlon, Singngat, Lamka, Henglep, Kangvai, Kangpokpi, Motbung, Molvom, Haflong, Agartala, Jowai hi a, a dang zong na theih beh lai ding hi. Pau leh lai zong kihau bilbel a, dozen nih val - Tedim, Falam, Haka, Khumi, Dai, Zanniat, Ngawn, Hualngo, Siyin, Lusei, Hmar, Mara, Bawm, Biate, Ralte, Paite, Simte, Gangte, Thahdou, Ashou, Zotung, Zou, Chou, Chote, Chorei, Chiru, Hrangkhol, Mara pau ci-in i kiciau zihziah hi. Hih banah ko pau zong kihel nai kei lai zong na ci nuam kha ding hi.


A tunga i gensa minam kician leh a mangthang lo minam i gensate bangin i minam min, i gam min, i phualpi leh khuapi min leh i lai leh i pau cih ding khatkhat dawhkhiat ziauziau ding nei lo i hih manin minam kician, gam kician, khuapi leh phualpi kician leh lai leh pau kician a nei sinsen minam i hi hi i kicih nop hangin suak thei lo “thong” hi. Kawlgam sanggamte cih danin a “kingah lo ngiat” hi. Tua hi-a eimite pen Mizogam Leisanzote cih banga i “khauhpai” nop hangin piang zo lo hi. Minam kician khat suah na’ngin


"Pai nuam le’ng nai cik hi a,

Ut kei le’ng lah gamlapi.."

cih la i apply thei ding hiam?


Ka neu lai-in Mizogam Murlen khua Pa Khai Do Thang kici khat in, “Hat mahmah leng gal-a mualpi pen ka khe tawh sui khia, pek khia zo ding hi’ng” a cih laizang leh, a lawmte in um loin nial huan uh hi. Ahih hangin amah in, “Hat mahmah peuh leng” a ci teitei hi. Tua bangin minam kician khat suah ding ut mahmahin a tunga i gensa i minte sung pan minpi dingin khat teelkhia in, gam tuamtuamah i kikhen hangin a tunga i ten'na gamte lak panin khat pen gampi dingin bulbawl in, khuapi tampi i neih sung panin khat pen i minam khuapi minvawh in, pau leh lai tampi i neih zihziahna sung panin khat penpen paupi, pautaang dingin minvawh lel lehang olno, nai cikin minam kician khat suak ziau ding a, mite in hong simmawh thei lo ding a, eite zong kigawmin, kilomkhatin na sem khawm peuh lehang i thahat ding hi. “Hat mahmah peuh leng” cih bangin ei kithutuakin ut mahmah peuh lehang Kawl kumpi, India kumpi, Bangladesh kumpi, leh UNO kumpi nangawn in hong kham zo ding hi lo a, hong kham nuam ding lah hilo a, hong kham ding ngeina zong lah hi laizang lo hi. Dawi leh kau nangawn in hong kham zo ding ahih lopi!


Gentehna in Kawlgam, Vaigam leh Bangladesh gam donga a kikhen eimi teng in Zo minam ka hi uh hi, Chin State pen ka pu ka pa uh gam hi, Tedim khua pen ka khuapi uh hi, Tedim pau pen ka paupi uh hi, ci nuam lehang kuamah hehna ding om thei lo hi. A tungin tua pen Kawl kumpi, India kumpi leh gam dang kumpite in hong phawksak pah tuan nai lo ding hi. Ahih hangin ei a mihingte in kip takin lenin, tua bangin zang peuh lehang a sawtna ciangin kumpi ngeina bangin ciaptehna (recognition) i ngah veve ding hi. Tua ahih kei leh, Mizoram pen ka gam uh hi a, Aizawl khua pen ka khuapi uh hi a, Lusei (Mizo) pau pen ka paupi uh hi, ci nuam lehang kuamah hehna ding thu om lo hi. Hih a tunga i gensa bangin i minam min, i ten'na gam, i ten'na khua, i kampau zatte sung panin khat peuhpeuh lungkihualin teel thei diam lehang eimau thu hi lel hi. Leitung bup Zomite a khanglo ta i hi hi cihna hi lel a, leitung bup in min khat, gam khat leh pau leh lai khat a nei, minam kiciante ci-in hong ciamteh ding hi lel peuh hi.


Tua bang kicih ding a vaihawm thei i om kei a, i kicih nop kei leh lah, Tamu khua Sia Gin Khat Suan in a nuntak lai-a a gen theih zel mah bangin, “Eimite lah tawm si, hai si, zawng si,” a cih ngakngak theih zel mah bangin kuama phawk loh minam, minam mangthang lah a kici nuam het lote hi zenhoh ve hang. Tua tak ciangin eite kisikin i khe tawh lei siksikin gam leh minam ka it hi ci-in i kikoko hangin Sawltak Paul cih mah bangin, “Ka phattuamna bangmah om lo hi” cih mah hong hi veve ding hi. Thuhilhna in a cih mah bangin, “A mawknapi, a mawknapi, na khempeuh a mawknapi,” i suak ding hi. Jeim in a gen niloh mah bangin, “Gamtatna in a zui lo upna guak pen a si ahi hi,” a cih tangtang mah bangin gamtatna, sepna leh suplawh ngamna tawh a kiton lo gam leh minam itna zong a mawkna hong hi ding hi. Tua tak ciangin gam lah a nei, min lah a nei, pau leh ham a nei, minam ngeina lah a nei hi napi-in minam mangthangte i suak veve ding hi. Tua lah ut lo ciat i hih ciangin “Zomi aw, khanlawh hun ta” cih la mah i saksak kul lai ve!


Sum leh paai a hau mahmah khat leh nih i om man, lai pil mahmah khat leh nih i om man, kumpi ulian khat leh nih i om man bekin minam khat, gam khat, pau leh lai khat a nei minam kiciante cihna a kingah ding hilo a, kiniamkhiat ciat-a Chin State, Mizoram, Manipur, Assam leh i minamte ten'na leitang khat peuhpeuh pen i gam hi ci-a i san ciat ciangin, Haka, Falam, Tedim, Lusei, Thadou, Paite, Hmar, Biate, Hrangkhol, Bawm cih bang kampau i neihte pen i kampau hi ci-a sang ciat a, Haka, Falam, Tedim, Mindat, Aizawl, Lunglei, Lamka, Kangpokpi, Haflong, Tripura cihte i khuapite hi ci-a i sang ciat nop ciangin gam khat a nei, khua khat a nei, pau khat a nei minam kisuak pah ding hi. Tua tak ciangin i kim i pam-a om minam dangte in zong hong zahtak pan ding hi. Hih i pau tuamtuamte pen kisin nuam taktak lehang theih lah ding om lo hi.


Chin State, Mizoram, Manipur, Nagaland, Assam, Tripura, Meghalaya, Chittagong gam sunga om i minamte sang kahna, khawmpina mun khawngah ka muh ngeisa, ka kikholhpih ngeisa vive hi. I pau, I ham a kihau mahmah vive hi. Kihaza-a, “Ei aa lo buang,” ci ciat-a i om lenlan ciat leh akta duhgawl kilawhkhuh cih bangin gam kician, khua kician leh lai leh pau kician nei lo minam kisuak ding a, tu zawh kum sawmnga, kum za pawl ciangin ei sanga minam tamzawte in hong deep mang ding hi. Ut mahmahin ki-it mahmah lehang minam kician khat hih ding ol mahmah hi. Tua ut loin kiliansak, kiphasak, kihisak ciat, kihaza ciatin ei leh ei ui leh keel i bat den leh pen, ‘Akta duhgawl kilawh khuh,’ cih i bang bek ding hi. Faro’ lungtang vomin kinawknawk lehang ut lopi-a minam mangthang suah hong baih mahmah ding hi. Tu hun-a kumpite leh mipilte in “globalization” ci-a a gengen pen un tua bangin hong hei ding hi. Ki-it kingai-a kilomkhat-a minam kician khat-a om ding utzaw maw, ahih kei leh, ei leh ei ui leh keel banga kigalbawl den a, kiliansak, kisathei ciat-a mangthang nuamzaw? Hih thu lim tak-a lungngai a, i dawnna pen bangbang a suak ding ihi hi.


Mangthang nuam maw, mangthang nuam lo? Tua pen eimau thu hi.


- Rev. Khup Za Go

ZOGAM TANGTHU A TOMIN// Rev. KhupZaGo


 ZOGAM TANGTHU A TOM IN 

A gelh: Rev. Khup Za Go 


Zogam (Chin Hills) pen a leitang tai patle 13,902 hi a, mihing pen 1974 kumin 354,000 pha dingin ki-ummawh hi. A gam buppi pen township 9 kisuah a, Tiddim, Tonzang, Falam, Thlantlang, Haka, Matupi, Paletwa, Mindat leh Kanpetlet kici a, Township Officer khat ta in uk hi.


Thangmual (Fortwhite), Innbuk, Bawipa, Lunmual, Awtaraw leh Khonu kicite mual minthangte hi a, lui min nei deuh pen, Gun, Ciau, Bawinu, Lemro, Mata leh Mong kicite hi. Lih pen bual lian pen hi.


KI-UKNA:

Tang lai-in Zogam pen kuama khut nuai-ah om loin Zomite amau leh amau ki-uk hi. 1896 kumin Mikang kumpi in aana tawh la-in, India leh Kawlgam pen gam khatin uk khawm uh hi. 1948 kum in Kawlgam in suahtakna a ngah ciangin Zogam pen Chin Special Division kici-in a uk Zumpi pen Chin Affairs Council kici hi. 1974 kumin Zomite in state ngah uh a, Zogam pen Chin state kici a, Zo Zumpi pen Chin States People’s Council kici Zo Zumpi pen a masa in Rangoon ah om hi. Tua panin Kawlpi (Kalemyo) ah kisuan a, tua pan tawlkhat khit ciangin Haka khua-ah kikhin kik a, tu takin tua lai munah om hi.


BIAKNA 

1. KHANGLUI BIAKNA:

Ni dang lai-in Zomite in dawi leh kau, sing leh suang bia uh hi. Mual leh guamte kihta in vokno akno tawh kithoih uh hi. Dawi nam tampi inn dawi, gam dawi a bia uh hi. Hih bang biakna pen Mikang pau-in Animism kici a, leitung mi khempeuh phialin tanglai in tua bang upna leh biakna a nei uh hi. Kawlte in zong Buddha biakna a zuih ma un hih bang khanglui biakna mah zui hi dingin ki-ummawh hi.

2. PAU CIN HAU BIAKNA:

1900 pawl ciangin gan tawh kithoih dawi biakna phiatin Pasian khat om hi, ci-in upna biakna thak khat Pau Cin Hau in phuan hi. Tua biakna thak pen kibawl pha-in tu-a Zogam sung bekah hi loin Manipur leh Aizawl gam Zomite teen'na dongin kizeel man hi. Pau Cin Hau pen Tedim khua Khan Lian leh Cing Zam’ tapa hi a, 1859 kumin suak a, 1948 Dec. 28 ni-in Mualbem khua-ah si hi. Zolai zong phuan ahih manin “Laipian Biakna” zong kici thei hi.


3. KHRISTIAN BIAKNA:

(a) American Baptist Pawlpi: Zogam Lai Siangtho thu hong puak masa pen American Baptist Pawlpi hi. March 15, 1849 kumin Rev. A. `Carson-te nupa Zogam tung hi. March 21, 1902 ciangin zato siam Dr. H. East-te nupa Zogam hong tung uh hi. Missionary masa pen Rev. A. Carson April 1, 1908 kum a sih ciangin Dec. 21, 1908 ciangin Dr. J.H. Cope te nupa hong tung hi. 


Dr. East pen a gam tawh kituak lo-a dam thei lo ahih manin sawt om loin America ciah kik pah a, a laih dingin zato Dr. J.G. Woodin-te nupa Nov. 11, 1910 ciangin hong tung uh hi. Dr. Woodin-te 1915 kumin Bhamo ah kisuan uh ahih manin Zogam nasem dingin Dr. C.V. Strait-te nupa Oct. 2, 1925 ni-in hong tung uh hi. June 11, 1938 ni-in Dr. Cope a sih ciangin Dr. F.O. Nelson-te 1940 kumin hong tung uh hi. 


A nunung penin Rev. R.G. Johnson-te nupa February 2, 1946 ni-in hong pai uh a, 1966 kumin ciah kik uh hi. Amau nupa pen American Baptist Missionary Zogam panin ciah nunung pen ahi uh hi. Hi bangin Zogam ah Khristian Pawlpi hong kipan a, 1940 kumin R.C.M. Pawlpi, 1948 ciangin S.D.A. Pawlpi hong tung uh a, tu ciangin Khristian Pawlpi tuamtuam tampi Zogam ah piang hi.


(b) Khristian Khantohna 

Zogam ah tui kiphum masa pen Thuam Hang leh Pau Suan hi a, April 4, 1904 ni-in Rev. Carson in tuiphum hi. Missionary-te leh Zomi Khristian masate in haksatna tampi tawh na hong sep ciangun hi bang tuiphum mihing khan’tohna kimu hi:

1915 – 150

1930 – 1591

1940 – 5514

1950 – 19655

1960 – 37705

1970 – kithei lo

1980 – 69191

Hih pen Zomi Baptist Convention (ZBC) ciaptehna bangin tuiphum sa teng bek hi a, Pawl huam milip hilo hi. Tua ciangin ZBC pen Zogam sung bek hilo Kale Valley, Tamu Valley leh Upper Chindwin sung Zomi Baptist kipawlna ahih manin Zogam sung Baptist Pawlpi ahi lo Khristian Pawlpi dangte tawh kigawm lai leh Zogam bup Khristian pha zah pen kithei pan ding hi.


(c) ZBC Tangthu Tawm

Zogam Khristiante pen tawm lai ahih manin 1905 a kipanin pawlpi khat bangin vai pai lai uh hi. 1948 ciangin Tiddim, Falam leh Haka ci-in Association 3 kisuah uh hi. 1953 ciangin hih Association thum tengin Zomi Baptist Convention ci-in kipawl khopna phuan uh hi. Tu ciangin ZBC pen Association tuamtuam 14 kipawlna hi a, Zogam sung Baptist bek hi loin a kiima Zomi Baptist te zong kipawl uh a, Tiddim, Falam, Haka, Kale Valley, Tamu Valley, Kalemyo, Thantlang, Matu, Tonzang, Kuki, Siyin, Zo, Thado leh Zotung ci-in Pasian nasep khopna hi. Tu-in ZBC pen Burma Baptist Convention sungah Karen zomin Convention thahat pen a nihna ahi hi. ZBC General Secretary masa pen Sia Hau Go hi a, tu laitak a sem pen sia Hrang Tin Khum hi. ZBC in Kawlgam bup BBC sungah pan mun a tuamtuam len ngei a, tu laitak BBC President zong Zomi Sia Tial Dum ahi hi.


LAI THU (LITERATURE)

I gensa bangin Tedim gam panin Pau Cin Hau in lai bawlin Zomite pen lai nei minam khat suak hi. Tua lai pen a tungin laimal 1053 bang hi. Tua pen kipuah phain laimal 37 kisuak sak hi. Hih laimal tawh biakna thu, tangthu leh late kikhumin Tedim gam bek hi loin Manipur gam dong kizang ngei hi. Hih Zolai tawh 1931 kumin British and Foreign Bible Society kici Lai Siangtho Khen Pawlpi in zong Mualtung Thuhilhna teng bu 500 khen ngei uh hi. (Tua Laibu pen India Bible Society in London Bible Society tung panin ngah ding a hanciam laitak hi). 


Kumpi lam panin Census of India, 1931 Volume XI; Part 1 laimai 194-5 sungah “Pau Cin Hau Script” ci-in kikhum hi. 1917 kum-a Zomi French (Piantit) gam paite in hih Zolai zangin inn lamte tawh lai kikhak thei uh hi. Tu-a a kizang Mikang laimal bang loin Zopau pen hih Zolai tawh a awsuah a man lianlianin kigelh thei hi, kici hi. Tangthu a kigen savun tunga kigelh lai, uipi in a nek mang bang hi nawn lo ahih ciangin hih lai pen Zogam in a ngaihsut phat mahmah dingin kilawm hi.


Mikang laimal tawh 1915 Dr. Cope in Mattiu bu Tedim pau-a a khet pen Zogam-a laibu kibawl masa pen hi. 1932 kumin Thuciam Thak bu kikhen a, 1977 ciangin Lai Siangtho buppi kikhen hi. 1932 kum-a kikhen Thuciam Thak bu pen Zogam ah muh ding om nawn lo hi. Burma Bible Society ah bu khat kikhen hi ci-in Sia Kam Khaw Thang in gen a, London University library ah bu khat mah om hi ci-in “Tiddim Chin” kici laibu bawl Prof. Henderson in gen hi.


Haka pau tawh 1920 kumin Lungdamna Thute leh Sawltakte Tangthu a kikhet cil kum hi a, 1940 in Thuciam Thak bu kikhen a, 1933 kumin Lai Siangtho bupi kikhen a, Falam tawh 1933 kumin Lungdamna Thu bute, 1937 kumin Thuciam Thak kikhen a, Lai Siangtho buppi pen a kibawl laitak hi. Zotung leh Ngawn pau tawh zong Lai Siangtho bu nono kibawl hi.


Sang laibu tawh kisai-in Dr. Cope in Tedim, Falam leh Haka pau tawh Class IV dong 1925 in na bawl khin hi. Dr. Cope in missionary ahih hangin Kumpi ah Sang Mang (Inspector-of-Schools – Chin Hills), na sem ahih manin Sang Mang a sem lo missionaryte nangawn tu dongin “Sang Mang” kicihlawh hi.


Ni dang lai-in Zogam ah kikawmna haksa a, khua muhna lah toi ahih ciangin gam khat leh nam khat ahih hangun kampau tuamtuam na piang hi. Tu hun leuleu ciangin kikawmna kiphakna tam, pilna siamna zong khang ahih manin khat leh khat pau leh ham kitheihna zong khang hi.


MINAM MIN

Tu-a hih lai gelhna sungah A kizang mah bangin Zomi leh Zogam cih pen a tunga kipanin a kizang tawntung hi a, Mikangte leh a pualam minam dangte in Chin leh Chin Hills ci-in ciamteh uh hi. Tedim gam panin a lal Aizawl gam leh Manipur gam a tung mi pawl khatte i kilawh i kisapna khat Paite kici Zogam gen loh Tedim gamsung mahmah a zong a kizat loh pen mi tampi-in lamdang sa-in a hang kithei nuam ciat kha ding hi. 


Tua tawh kisai-in Census of India 1931, Vol. XI, Part 1, laimai 184 sungah: gamsung minam ciaptehna sungah Paite cih pen kiphiat hi. Bang hang hiam cih leh Zogam Mangpi (Deputy Commissioner of Chin Hills) in a genna ah Paite cih min pen Falam gam mite in Zogam sak lam (Northern Chin Hills) ah a teeng Zomite pen Thahdo hitaleh Zote hitaleh, Sukte hitaleh minamte a cihna uh kampau hi a, amau minam min, amau kilawhna min hilo hi ci hi.


THUKHUPNA 

Zogam tangthu, Pawlpi tangthu leh minam tangthu cih bang a kicinga gelhna laibu om lo a, a om sunte zong Mikangte gelh ahih manin ei theih nop leh deih lam thu tuang kim lo hi. Missionaryte hong paina thu a kigelhna laibu thum ka et leh a ni a kha a tuam ciatin kikhum a, Rev. Nelson hong tun ni leh kha a kikhumna om lo hi. 


Zogam sazian (statistics) a kikan hangin kingah zo lo hi. Zogam lai sim thei en thei (literacy percentage) ahi zongin, Kawlgam bup-a Zomi pha zah ahi zongin a thei om lo hi. I gam i lei sazian thei kei leeng a khang leh a kiam i hih bangci kitheih ding hiam? Tua ahih manin 1981 gambup kisimna (census) pen lim taka theih sawm ding ahi hi. 


Mailam hun-ah thu a kicing zaw a kan, a gelh hong om pah ding lamen hang. Bang hang hiam cih leh Pasian in a bawlsa na khat peupeuh kep loh don loin a mawkna in nusia ngei lo hi. Leitung leh a bawlsa na khempeuh a uk ding, a keem dingin mihing bawl hi. A bawlsa Eden huan a keem ding a hah ding, a puah dingin mipa koih hi. Tua ahih ciangin minamte Topa ahi Pasian in a bawlsa, a piansak Zomite leh Zogam zong Ama deihna tawh kituakin, Ama vangliatna dingin a keem ding, a cing ding, a zun ding mipa koih peuhmah ding hi. Tua mipa pen nang leh kei hi hang.


[Hih article pen India gam-a Chin Baptist Association pawlpi in kha sim in a suahsak LUNGDAMNA AW, Lom 5 Hawm 11 leh 12, Nov-Dec. 1980, laimai 1, Lom 6, Hawm 1 January 1981 laimai 1 pan a kiteikhia hi. Sia Khup in Guwahati, Assam, India ah a khetsak 2004 kum in LEIVUI PANIN (Out of the Dust in Tedim Chin) a cih a laibu a first edition sunga KHAWK NIHNA - GEN LEH GELH a cih sunga article 7na ah zong na suakin na tuangsak kik hi Siapa pen Holy Bible in Tedim (1975-76) leh New Testament Pocket size in Tedim (1995) a proofreader ahi hi. New Delhi, India ah ZCF Pastor a sep laitak April 9, 2005 in a vakna Moti Bagh, South Delhi ah mawtaw tuahsiatna hangin liamna tuak a, Chirak Palika Zato ah kipuak hi. Tua panin Chirak Paika Zato siavuante makaihna mahin ambulance tawh Safarjung Zato ah a kipuak hangin dam zo loin April 9 ni mah nitak lam nai 3:00 kiim pawlin hong nusiatsan hi. Siapa pen biakna thu bek hi loin minam vai tawh kisai lai tam a gelh paw, thu lim takin a kantel pente lak-a khat hi.