ZOMITE KIPI/KITENNA LEH NAU MIN PHUAHZIA
1.Zawlhelna
Zomite khan khat nuntakna sungah nuam a kisa pen hun hi a, tangvalte nungak kiangah hawh kawikawi uh hi. Tangvalte’n a deih zon hun uh ahihmah bangin nungakte’n zong a deih teel hun uh ahi hi. Khanglui lai-in zawl kihel tangtang a, lungsim kitheihna, pianzia, omzia kankhiatna hun ahi hi. Lawm kingai taktak dinmun a tun ma in tangvalte a lawmte tawh kikhawl in vak kawikawi uh hi. Nungak leh tangval hong kingai-in a zia uh hong kitel mahmah hun ciangin a lawm ten zui non lo uh hi.
2.Bawmta/ palai (Aungtuai)
Khanglui hun lai-in tangval leh nungak a kingaihna uh kipulak ngam lo uh ahihmanin a lawm muan khat tungah a kingaihna uh gensawnsak uh hi. Tangval leh nungak kikal ah palai nasep a semte bawmta kici hi. Hih Bawmtate nasep pen tangval leh nungak a kingaih theihna ding ahi hi. Bawmta vaihawmna hangin a kiteengte, mo kipi ciangin sakha kipia hi. (Vok lu i akha guhteng)
3.Bawmta gal suak
Zomite sungah paunak a kizang kammal khat ahi hi. A ma nasep vaipuak pen minih kingaisak ding, Pasal in numei hoih asak kiangah a ngiahna, itna thu vagensak ding ahi hi. Tua sem lo-in a ma angsung ding ngaih sun in, ama a dingin tua numei/pasal na genzaw sop thei hi. Tua pen bawmta galsuak kici hi. Hih pen khangluite’n nehzawh thu a cih mah bangin, a kihoden ahihmanin a piang thei thu hi zaw hi. Tu hun ciangin lai kitheiciat ta ahihmanin, Bawmta tang in lai kikhak theita in khanglui lai a Bawmta gal suak cih om hun hi non lo hi.
4.Zawlthu kalah sial thawl.
Zomite sungah pau nak a kizang khat ahi hi. Lawm kingaite kikal ah thu tuamtuam piang thei hi. Thu kantel lo in a lang up pahte a kingaihna uh kikak semsem in kingaihna beisak thei hi. A kingaihna uh kigamla in a kikalah sial na ngawn thawl cihna hi.
5.Zuthol piakna
Tangval pa zawlhelna ah, nungak nu in na ngaih thuk in nulepa in zong a awi uh leh tangval pa nulepate’n a thusa pa ahizong, a Baangkua pa ahizong, tanu a nite cihbangin nungak nulepate kiangah zubel khat tawh zuthol pia in pai uh hi. Nidang hun in thusapi thu kisung sak hi. Zu dawnkawm in lawm dotna thu kigen hi. Zuthol piakna a kisan uh leh lawm dongte zu puak bek kine, kidawn hi. Zuthol a kisan kei leh lawm dongte in hong tawi uh zubel pha ciacia tawh inntekte in kilupthuk, kipiakik hi. Inn teekte’n zu a lupthuk nak leh bangbang a kigen zongin lawm dotna kisang zolo cih theih sa hipah hi.
6.Mopina
Zuthawl piakna a kisan uh leh kipihun ding a lemtang thei hun khat seh uh a, tua hun ciangin Pasal Iamte numei nulepate inn ah mopi ding in vakuan uh hi. Nidang hun in mi sangin gual tungtuang a kisa a go a lup, inntual song a phut zo tuakte (songpi nuai pan songpi nuai a lutte) a kiten uh ciangin inntual mei khut ci-in mopina mun ah, a kuanlamte’n sa vago uh hi. Tua bang ahi lo nautangte in sa kimawk gawh lo hi. Mopi a kuante in zu gol saibel kicite khat pua uh a, mopina a kikho a hawh mi khempeuh in tua zu a kine, kidawn ahi hi. Zu a kinekkawm in mopi lamte’n thugenna (thusunna) a nuai a bangin a banban in hong nei hi.
7.Thukonghonna
Thu sungpa in thukong honna (nidangin saman kici) Ks 4/- lui-in thu sunna, kipan hi. (Hih dangka peek 4 pen Kam Hau hun lai-in vokno gual tuk4 tang a kiseh hi-in, nupi tukli khat a zona hi hi. Hih Ks 4/- pen khennih in kikhen a, tunin sa hong gawh ding ahihmanin, saman gual nih leh numei thaman gual nih kigawm a kilui ahi hi.)
8.Ang khen
Nidang hun in, nautum pen a kipi ciangin a nu ang hawm ding, a luppihte ang hawm ding cih na in puanza a kilui or pia ahi hi. Nidang hun in puan haksa in u nau puan kizawng in kilumkhawm a, khat om kei leh khuadam takpi hi. Tua khualna in a kipia ahi hi. Nidangin mopi a kuante’n hibangin la na sut thei uh hi.
(a) Phualva mopi hong leng ven vanlai zawl ah ci mah banga deih lung ta maciang suan e.
(b) Sesum sawmsial tam hong ngen zuk hiam aw
(c) Phualva zo nun dawng nong hong thei nam aw e.
A kuanlamte in thusunna, thugenna khempeuh a man siang khit ciangin numei lamte kikum uh a, thusunna a nuai a bang in nei uh hi.
● a. Ngei na omsa mah bangin Ks 4/- sanna nei uh hi. Tuabangin sum Ks 4/- kisanna thu a kipulak khit ciang in, innteek lam tanute in tunsa puak ding inn nuai ah vok man in go uh hi.
●b. Thu sung pa in innteek lampan a kikupna teng a banban in a pulak khit ciangin vaikhakna hong nei hi. Man gen, mual gen thei a manpi ding vaikhakna hong nei hi. Manpi ding in Pi khat, Pi leh zabo? pi nih, pi thum cih bangin vai khak thei hi. Tua banah saseng pua, mozu pua leh moliah pen no thusiamna bang hiding ci-in vaikhak ding a kilawm teng vaikhak hi. Hih ciang pen mokhak khiatna a man hita hi.
Numei nulepate in a tanu uh thupha piakna in hibangin la na phuah uh hi.
* (a) Von aw siing phung na tan ding deih buang ing e. i sau kankil na kan ding dah buang ing ee.
* (b) Von aw mimphung pha lai ah thai bang tu aw, phung zon tuak in von aw tangbang dam ve aw.
Tu hun ciangin mote a paikhiat ma in nulepa in thupha pia in mo kipaisak hi.
Thusunna teng a mankhit ciangin tun sa ding a kigo sa kikhen hi. Zat zia a kibat loh hangin a nuai a bangin tunsa kikhen hi,
(i) A khe (3), (A phei khat leh a liang nih.)
(ii) A pang phel khat.
(iii) A ik kawi lam kihel ik phel khat
(iv) A ngawng phel khat.
(v) Sa kha.
(vi) A ngoi khap nih bang, a sin utok lam, a lung phelkhat, a kal khat Ieh lu khung sa a tek phel khat tua teng naang in kikhil in kitap hi.
Mo zu puak pen a kuan lamte ken bangbang kipuasak hi, Nidang in saibel in zu kilup in mopina a kuanlamte’n nei-in, nu mei lamte’n mozu puakin saibel mah puasak uh hi.
Sa khenna a man khit ciangin, A si le a ngoi ki-at nen sa tangcim bel khat in guan in mote kipuasak in kipaisak hi.
Mosa puak sa pen numei lamte tanu pi in pua in, mozu pen thusapi pen in pua in mote vakha uh hi.
8. Mote paikhiatna
Mosa puak ding sa kikhen khit ciangin mo puak ding sengzing khat sungah sa kiguang in inn sungah kitumpih phot hi. Inn sung pan in innteekte haitawite'n hong puakhia in a nungah mosa pua leh mote in zuipah uh hi.
9.Moliah
Monu in a beh sung ahizongin a lawm it khat peuh ahizongin moliah dingin zawn thei hi. Moliah nu in monu nasep dingteng vahuh vapanpih hi. Nidang hun in moliah nu in nipi kalkhat phial bang vagiahpih hi. Lo khawh singpuak dongin vahuh hi. Moliah thaman pen pasal lamte in kilawm a sak bangin lungdam-kohna pia uh hi.
Saseh pua leh mozu puate ni dang hun in innteekte in a tuam vilvel in zu na lup uh hi. Tu hun ciangin sum kipiazaw hi.
10.Sial khup sagawh
Khanglui lai-in mopina leh sialkhup sa gawh kithuah ngei lo hi. Mo thak nu in nau hong pai-in pasal lamte in mopi ni-a kivaikhakna uh mah bangin numnei pate inn ah sial vakhum takpi uh hi.
Tua sial pen gen banna om lo, poina hemna neilo hiding hi. Tua bangin sial a
kikhup ciangin numei lamte kikum uh a, sialkhup sagawh ding a hun kizasak uh hi,
Sialkhup sagawh pen numei lamte in pasal lamte inn ah vago uh hi. Numei nulepate in a moken sading khempeuh uh vapua uh hi.
Sialkhup sagawh pen mansik ni hi a, numei man a kigenkhit mateng mothak nu pen a pasalte inn ah innteek suak taktak nailo hi.
Deih loh pen in numei man kipiak ma in sihna bang nei leh a pasal lamten vui thei lo-in, numei lamten pua ngiat in vui uh hi. Tua ahihmanin si vui ding kituh in a luang tungah man kigenthei ahihman, luanghawm thugen hak sa a na kici ahi hi.
Monu in nau nei-in, nauneihna hangin bang lo khat a tuahkhak ding kidah mahmah ahihmanin naugil paai leh thaitang paai cih paunak na ngawn hong piang khia hi.
Sialkhup sagawhna ah pasal lamte’n thu sung masa in a nuai a bangin thu sunna (ga tang kaihna) hong nei hi.
10.1. Manpi -
Khanglui lai-in numei man dingin sial tawh kiciangtan in, sial kikhum takpi hi. Mopi ni a kivaikhakna ah Pi khat, Pi nuta, Pi le Zabo, Pi nih cih bangin kivaikhak a, ahizongin a kikhum masa pen sialpi khat kikhum phot hi. Mo thu sungpa in, sialpi khat lian kivaikhakna ahihleh nong vaikhak bangun sialpi khat hong khum ung, ci-in a ban zom hi. A kivaikhakna sialpi khat sang tamzaw ahihleh kong piak zawh ciangciang un a kisam laiteng hong pia nung ci in thu sung uh hi. (Tu lam ciangin Mopina ah Manpi kigen pahpah zawta hi)
10.2. Lam tan/ Man hang
Mankang ci-in Ks 6/- kilui hi. Hih
mankang pen pasal lam bangkua (Thalloh)te'n si-in numei lam (Bangkua) ten ne hi. Nidang hun in mo kipi laitak in innteekte’n vok bang a neih pak zawh kei leh mo sa puak ding bangkua pan siksak hi. (Bangkua cih pen inn sungah upen or gamluah pen)
10.3. Pu man -
Pu man in Ks 11- kilui hi. Pu man pen innteekte ngawng puate neek ahi hi. Pasal u nau teng pute'n melmuh ne aa, ahihzongin numei mokhakte a pate'n melmuh ne hi. Tua ahihmanin Pu kikhel suak a, tua bang a kikhel manin Pu man a kipia ahi hi. Numeite mo khakkhit a kipanin pute aa hinonlo suak hi. A pute tung pan to kitatna lim in sum Ks 11- a kipia ahi hi.
10.4. Min man -
Nidang hun in a pi-in a bil vuhsakleh min man Ks 2/ - kilui a, a bil vuh kei leh Ks 1- kila hi. Min man dingin Ks 21- kilui aa bil vuhna na om lopi in Ks 2/- a lak leh an tawi guan hamtang hi. Ks 1/- a lak leh antawi guan zo kei ning a cihna hipah hi.
10.5. Zang dawh -
Khanglui lai-in beh khat sungah tulpi khat ciat kinei a, zangdawh Ks 1/- kilui pen tulpi pa nek ahi hi. Numei mokhakte beh tuam, phung tuam hita ahihman zang dawh ci-in tulpi man a kipia ahi hi.
10.6. Mual khup -
Khanglui lai-in khua dangah mo khak ding haksa kisa mahmah hi. Mokhakna a nai gamla zui in mual khup Ks 30, Ks 60/- cih bang kilui hi.
10.7. Ang khen -
Ang khen pen mopi hun in a pia pah om hi. Mopi hun in a pia lo ten ang khen dingin puanza khat kipia hi.
10.8. Kan man -
Mokhak nu tungah U-numei a neih leh kan man a kilawm zah kilui hi. Ahizongin a ne dingte nget bangbang kipia hi. Pasal lamte thusun a mankhit ciangin numei lamte kikum uh a, thusunna nei kik uh hi. Kikupna ah sanding teng ahizongin, sanloh ding teng leh a kisam nget beh lai ding a om leh thusung penin hong pulak hi. Tua khit ciang moken ding a nuai a bangin piakkhiatna nei hi,
(i) Moken in puan bu khat ( Tuhun in blanket)
(ii) Khi zang khat.
(iii) Taubel khat
(iv) Neih leh lam zui -in moken kiguan hi.
(v) Tua ban ah sengzing khat, saseng, sa seng sin puanza khat, heitang khat, tutang khat leh sathau bung khat kiguan hi.
A tung a mokente sungah nambat (iv) ciang innteekte ading hi a, saseng siin pen haitawi, hei pen haitawi zom, tu pen tanu thumna leh seng pen tanu lina cih bangin kipia hi.
Kiteenna vai pen nidang hun in khennih in khen in, mo khak (mopina) leh sialkhup sagawhna nei uh hi. Tuhun ciangin a thu kigensuak in mokhakna leh sialkhup sagawh a zomsuak in, vai khat in a man ding a tamzaw in zangta hi.
11. Kitenna ah zeksak leh zeksak loh
Zomite sungah nupa pumkhat suahna dingin khangluite in thu na geel mahmah uh a, zeksak leh zeksak loh na nei uh hi. Zeksak leh zeksak loh a nuai aa bang in na khen uh hi.
11.1 Kisengleh/ sasengleh
Kisengleh ih cih pen mo khakkhiatna leh mo tunnate inn sungah mo in kilatuakte kisengleh kici hi. Mo khakhiate inn sungah pasal khat in mo tunnate numei khat zi in nei khin ahihman, numei kilehkhek tawh kibang hi.
Khangluite in hoih a sakloh hi-in
a kamsia pen in lei thei na ci uh hi. Tua hi-in mo kipi ciangin kisengleh a suahlohna ding ngaihsutna in a kipi nunung pen ii mo sa puak pen seng tawh pua sak loin, ciang peuh tawh mo tun sapuak kiguang aa, kipuasak hi.
Khangluite’n kisengleh a deih lohna a thupi pen -mote hang in kisiatna, kikhenna, a om ciangin kilawm het lo mahmah ahih banah, nopna dahna ah tanu lah hi, pu lah hi, cih pen kilawm a saklohman uh na hi hi. Tua hi-in kisengleh pen na zeksak na deihlo uh hi.
11.2. Unau sangkil kankhawm
Unau sangkil kankhawm cih pen mo thak numei nih inn sung khatah lutkhawm cihna ahi hi. Numei mothakte lah unau, a pasalte zong unau ahite gen na hi. Hi bang aa kitenna zong khangluite in, na cing uh a, akhat teitei kamsia ci uh hi.
Ahizongin khat peuhpeuh inntuan
leh nuphal hilel uh ahihman kisengleh sang in U le Nau, Sungh le Pu kizopna pen siahuai khollo zaw hi. Ahizongin khangluite'n na deih masa lo ahihman na zeksak (na lau) uh hi.
11.3. Ni Nungzui
Ni Nungzui ih cih pen ih Nu ii sanggam pasalte tanute zi a lak pen Ni Nungzui kici hi. Ih nute in ih pute tawh khang kizop suak ding a deih manun Ni Nungzui na deih uh hi. Ahizongin khangluite in pu kizomsuak ding deih lua uh ahihman, na zeksak lo uh hi.
12. NAU MIN PHUAH ZIA
12.1 Tuilak
Nupate in nau a neih uh ciangin naumin phuah ding hong kul hi. Numei nu pate'n a tanu mokhak uh nau paai suakkuan ding cih a theihnak uh leh na kigingkhol pah uh hi. Nau hong suah ciangin, a min phuah ding ciang a pute kiangah tuilak a ladingin haitawite kisawl hi. Pute in tuilak dingin ak nih leh zu beel khat tawi sak uh hi, Ak khat pen nau-etna in kizangin nausuak nu a ding kipum huan a kine sak hi.
Ak khat pen inn teek pan in a vaihawm zawhna tawh gawm in nau min phuah pawi kibawl hi. Tuilak zu pen nau min ding geelkholhsa minte kigen khia in zu kileih hi. Tui kiphi zia zui-in nau min hoih leh hoih lo ciing uh hi. Pu te in ak nih a piak zawh uh leh a khe nih pute a min sa in kikholhkik hi. Hih tuilak deihna bulpi pen nausuak nu cidam a, tha a neihtheihna ding kithoihna ahi hi.
12.2. Min phuahdan
Zomiten nau min ih phuah ciangin ut bangbang kiphuak lo ban ah, ut peuhpeuh zong kitapsak zenzen lo hi. Nau neih masa pen pasal ahih leh pasalpa Pa, numei ahihleh pasalpa nu, a zom pasal ahihleh numei nu pa, ta numei aneih uhleh amasa in pasalpa nu, tanumei aneih kiklwh numeinu nu cihbangin kitapsak hi. Mi kiphuaksak hi.
Pasal palenu, numei palenu in a tan khit ciangin ta haute in haitawite, bang kuate, a mau gang cih bangin kitamsak hi. Pasal palenu kitapsak lote ngeina ahi lo, a tuampian a thu piang khat om ahihlam kitheipah hi. Nau min phuah ciangin pu/pite min nunung tawh tate min kipansak in min kiphuak hi. Tua min tang pa/nu ii pianzia in min kiphuak hi.
Gentehna in Ngai Khua Hang
pen a gol, a tha hat, a hang ahih leh a tu min ding Hang Lian Thang cih bangin a pu pian zia kitap hi. A pu min pen Sian Za Pau hi-in neih leh lam a kicing a hau mahmah khat bang ahih leh a tu min Pau Lam Mang or Pau Hau Lian cih bang in kiphuak hi. Apu pen a pil mahmah a minthang bang hileh Pau Pil Thang cih bang in nau min kiphuak hi. Ei Zomite min pen khiatna nei mawk hilo-in a kitappihte nuntakzia pianzia kilangsak ngiat hi.
Lungdam
Mipilte gelh
No comments:
Post a Comment