Wednesday, October 23, 2019

HALLOWEEN PAWI VAI

HALLOWEEN PAWI HONG KIPATKHIAT DAN: HALLOWEEN PAWI LEH KHRISTIANTE THU UPNA KITUAK MAH DING HIAM? 



Thu Patna: Leitung gam tuamtuam ah a kizang kawikawi Halloween pawi pen a si khinsa mi siangthote (saints), martyr a site leh upna cingtak nei-a si khinsate phawkna ding cih bangin October kha bei kuan panin November 5 dong kizang pawi hi a, a kizat dan nam tuamtuam na om hi. America gam-ah Halloween pawi sungin kum sim in $9 billion kibeisak den hi ci zen hi. Lai Siangtho sungah mi siangtho kici om loin Kha Siangtho cih kammal bel tampi om a, martyr a site phawkna pawi na kham un cih thupiak zong na om lo hi. Halloween pawi hong kipatkhiat zia leh Khristian kicite adingin hih pawi zathuai mah hiam cih lim takin ngaihsun in kikumkhawm ni. 



HALLOWEEN BANG A CIHNA HI A, CIK IN KOI LAI-AH HONG KIPAN HIAM?



Halloween cih kammal a khiatna pen All Hallows Day (or All Saint’s Day) tun ma nitak a cihna hi a, November 1 in a pawi kikham hi. Halloween a khiatna tom in Allhalloween zong kici a, All Hallows’ Evening leh All Saint’s Eve pen October 31 in a pawi kikham hi. Halloween hong kipatna leh a khiatna pen tanglai Celtic anlak pawi (harvest festivals) panin hong kilasawn kammal hi napi tu hun ciangin Halloween zan pen muamkhum (candy), naupangte inn khat panin inn khat ah ban pai-in candy leh sum cihte ngetna (trick-or-treating), maipumte (pumpkins), sikhate leh misite (ghosts and death) kineihna zan tawh gualnopna bawlna in kidim hi.

Halloween pawi pen a beisa kum 1900 hun lai-in England, Ireland, leh Northern France gamte na kizang a, tua panin hih pawi hong kipankhia hi. Celtic ten kum thak pawi bawlna Samhain kici November 1 in pawi kham uh hi. Celtic siampi ahih kei leh dawi thu siamte (druids) in Halloween pen kum khat sunga pawi omte lak panin a thupi pen in ngaihsun uh a, November 1 ni-in a si khisate khate leh a dam laite tawh kikholhkhawm theina hun hi ci-in thupi ngaihsut mahmah uh hi. Hih pawi hun in meiphual kicih pen kipibawl mahmah hi.

Samhain pawi pen Celtic mite omna kiim-ah St. Patrick leh Khristian missionary-te hong tun' mateng uh pawi minthang mahmah khat hi. Missionary-te hong tun uh tawh kituakin a mite zong thu-um Khristian hong suah ciangun hih pawi kidau ngaihsut hiaihiai a, a minthan'na in kiamlam manawh hi. Ahih hangin thu um lo mite gamtat luzeekziate (pagan practices) - “Halloween” or Samhain" cihte a kiphiat sangin Khristian biakna pawlpi (church) in hih an lak pawi deihna lehhei zawsop (twisted instead) in Khristian thu upna ahi lo biakna dangte (paganism) leh Christianity gawmkhopna dingin zang uh ahih manin a tualsuak mite in (local populations) state religion in a heina dingin baihlam sak hi.



HALLOWEEN KIZAT ZIA: 



Ngeina dangah siampi ahih kei leh dawi thusiam (druids) ten November 1 zan ciang dawite (demons), dawi thusiam ai saan numeite (witches) leh kha gilo (evil spirit) in amau khuahun (season - zan sawt hun leh phalbi hun sunga khuavot kha sung tenga zingsang phalvak madong) hong tunna a muakna dingin leitung ah suakta takin hong vak uh hi cih upna na nei uh hi. Dawite in a si thei mihingte kimawlpih in, lausak leh kikhemna ngiante (tricks) cihte hong zang uh hi. Mihingte in dawi ten a lauhsakna panin a suahtak theihna dingun Halloween pawi hun in a lungkimna dingun nek ding ante leh muamkhumte na pia uh hi. 

Tua ahih kei leh zong dawi ten a bawlsiatna panin a suahtak theihna dingun mihingte zong dawite bangin a mel leh puam ahihna uh seelna dingin kiliah; kisiamsia (disguise) in, dawite kineih in a lauhuai thei thei dingin kibawl in kizem uh hi. Tua bangin mihingte a mel leh puam uh leh a kizep dante uh dawi bangin a kisiamsiat ciangun dawi ten mihingte tua banga kisiamte dawite leh dawi thusiam numeite sa uh ahih manin Halloween zan ciangin lausak lo leh nawngkaisak lo uh hi. 

Khristian biakna a um lo leh zui lo Roman empire hun in Halloween ciangin annek khawmna ahih kei theigah (apple kinak zat mahmah) piakkhiatna cih ngeina dan (custom) in zangin ciing uh hi. Rome empire mite in tua bang ngeina a zatna uh a gam kiimte - Britain gam panin Ireland leh Scotland ah, Austria gam panin Slavic gamte (Belarus, Russia, Ukraine, Czech Republic, Poland, Slovakia, Bosnia & Herzegovina, Bulgaria, Croatia, Macedonia, Montenegro, Serbia, Slovenia etc) cihte ah kizeel hi. Tua bang ngeina pen Rome mite nusian (goddess) ahi huan leh thei kiciin'na huan (gardens and orchard) hoihna dinga kibia Pomona nusian bulphuh in pawi na bawl uh hi. Kum sim in Feast of Pomona kici Rome nusiat biakna annek khawmna hun November 1 in a zat uh pen tu hun in Halloween pawi bawl hong kipatkhiatnate bulpi khat hi a, apple tui dawn in pawi ngeina bulphuh uh hi. Feast of Ponoma hun pen October 31 - November 1 kikal hi. 

Kum zalom 20 leh 21 hun ciangin ahihna uh seelna dingin kiliah; kisiamsia (disguise) in puante kisilh a, tanglai-in Halloween pawi-ah theigah kizangte tang dingin muamkhum (candy) leh a etlawm thei ante (fancy foods) tawh kilaih a, naupangnote inn khat panin inn khatin pai-in candy leh sum ngetna (door-to-door trick-or-treating) hun in zang uh hi. Tu hun in hih bangin naupangnote trick-treating in a paina uh leh Halloween pawi tanglai hun in biakna piakna an leh theigahte nget (souling) in inn khat khit inn khat ah pai-in late sa-in, misite' ading cake tawi in, misite adingin la a sakna uh panin a kilaih hi bek hi.

Halloween pawi taktak pen Irish (Celtic) ten a zat masak uh hi a, Mexico leh Latin American gam tuamtuamte (Día de los Muertos) ah "Day of the Dead" ci-in a phamsa a it a ngaih uh leh a pian' khiatna uh a pu-a-pate uh a phawkna dingin na zang uh a, Ireland, Canada leh United States gam cihte ah picingte leh naupang ten Halloween holiday ci-in zang ngeingai napi ta uh a, US gam tung khin ei Zomite sungah zong hih pawi a thupisim kitam mahmah ta hi.

Mexico, Latin America leh Spain gamte ah Halloween pawi pen "All Souls’ Day" ci-in Nov. 1 ni-in na zang uh a, a pawi pen Oct. 31 panin na pan uh hi. A phamsa amau pian'khiatna pu leh pite (ancestors) uh Halloween ah a pai ni uh hi ci-in upna tawh muamkhuam (candy), paakte, maante (photographs) tawh a etlawm theithei dingin zeem in, a phamsate nek leh dawn duh leh ngaihte ne-in dawn in gualnopna hun in na zang uh a, annek khawmna a neih ma-un kisilna kuangpi (wash basin) leh amau pian'khiatna pi leh pute' kisilna dingin kinulna (towel) nusiat uh a, khuameivak leh paaknamtuite hal uh hi. Nov. 2 ni-in tequila leh mariachi brand zute ne-in dawn uh a, hun nuam zangkhawm uh hi.

England gam bup-ah bel November 5 ni-in Halloween pawi bawlna dingin tanglai a Celtic ten "Samhain" pawi a zat dan pian un "Guy Fawkes Day" ci-in meite hal uh hi. Martin Luther’ Protestant Reformation England gam-ah a kizelh khit nungin Luther' Protestant biakna um a zui ten mi siangtho (saint) cih um lo uh ahih manun English mi a tam zaw ten Halloween pawi zat na khawlsan uh a, All Saints’ Day tun ma (eve) in hih bang pawi zat kisam lo hi ch ngaihsutna nei uh hi. Ahih hangin tuuk leh phalbi kikal a khuahun (autumn season) in biakna pawi dang English kumpi langpang leh gam lehheekpa (traitor) Guy Fawkes (Guido Fawkes zong a kici) kithah ni phawkna dingin "Guy Fawkes Day" pawi hong kiphuankhia kik hi. Tu hun in lungphona lahna (protests or demonstration) leh civil disobedience movement khatpeuh a kineih ciangin maipho (mask) in a kizang mukmul kito zut, neh nuai-ah mul tam lo a om pen Guy Fawkes' lim lahna hi. 

November 5, 1605 in Gunpowder Plot kici England parliament building bomb tawh kipuakkhapsak sawm napi lawhsam hi ci-in a makai Guy Fawkes kimawhpaih in, January 31, 1606 in midang thum tawh kikhailum hi. Fawkes pen Catholic group member hi a, Protestant kumpi King James a thuneihna panin paihkhiat ding a deih mi ahi hi. Guy Fawkes Day pen Fawkes a kithah khit phetin na kizang pah a, a cil in meihalna (bone fires) tawh Catholic pope' guhte a lim in lahna dinga a kibawltawm (effigies) kihal hi. 

Kum zalom nih khit nungin Catholic pope' guh milim a kibawl mei tawh halna in pawi kizang pen Guy Fakes' guhte lahna dingin milim bangin lim kibawl in na hal uh a, a pawi zat dan hong kilaih hi. Milim kibawlte a kihal banah England gam sung mun pawl khatte ah naupang ten milim a kibawl ahih kei leh mi (guy) peuh zawngin sum ngen in inn khat khat inn khat sikin vak uh a, a sum ngahte uh amau adingin kem uh hi. Hih danin English naupangte' pawi zat dan pen American ten Halloween pawi ciangin “trick-or-treating” kici a zat dan uh tawh kinaih mahmah hi. Guy Fawkes Day pen a masa penna dingin Plymouth settlement ah mun siangtho ah Pasian bia dinga hawh mi (pilgrims) ten na zang masa uh hi. Guy Fawkes Day kiciil zat semsem ah tu-in kizang nawn lo hi.

Halloween kipatkhiatna Ireland gam ah Celtic ten naupang ten puan tumdangpi silh in “trick-or-treating” kimawl uh a, parties a neihna uh-ah “snap-apple" kici kimawl uh a, a nu leh pate un van manpha zon'na (treasure hunt) peuh kimawlsak uh a, a van manpha ngahte dingun candy leh pastries khawng peuh letsong in pia uh hi. Irish ten hih pawi hun ciang phekap kimawlna (card game) kimawl uh a, naupang ten sumtang ahih kei leh candy nuai-a phe kiseel zon'na nei uh a, a phe a mu pen in letsong ngah uh hi. Irish minamte patkhiat Halloween pawi leitung gam tuamtuam ah kizeel in, a pawi min leh zat dan a kibat loh hangin, "Ko pawi bek hi, no zat dan leh hun ko aa tawh kituak lo ahih manin man lo hi.. na zang thei kei ding uh hi," ci-in a phun leh ciak kuamah om lo hi. I Khua Do Pawi zong Zosuan namke tengin i ut bang ciat leh a kha i ut ni ciat in suakta takin zang in, leitung bup a kizelh zawh ciangin minam picing ihihna hong kilangkhia ziau lel zaw ding hi.




HALLOWEEN PAWI LEH KHRISTIAN THU UPNA KITUAK MAW? 



Mi' gam, mi' lei-ah i om ciangin minam dangte ngeina leh pawite simmawhsakna pen minam picingte ngeina ahih loh banah Khristian ngeina tawh zong kituak lo hi. Man hi cih thu bulphuh khauh zui-in thu lim takin a ngaihsun mi (logical thinking person) adingin Halloween pawi i zat ma-in a kipatkhiat dan ngaihsut masakhuai kha hi. Halloween pawi pen thu um lo Roman empire hun in huan leh theigah ciin’na huan hoihna dingin Ponoma nusian biakna pawi leh Celtic mite kiangah Lungdamna Thu puak masa St. Patrick leh Khristian missionaryte tun ma-in thu um lo mite in dawite bangin a mel leh puam ahihna uh seelna dingin kiliah; kisiamsia (disguise) in dawite kineih in, leitung ah hong pai a sisa mite khate leh dawi leh mihingte a kipolhna uh pawi thupi hi.   

Hih bang pawi thupisim in, midang ten zang uh hi ci suk pah in ei thu um a kici Zomite in i laptoh ding kilawm mah hiam? A pawi bawlzia, kizepziate leh gualnopna bawl dante i thu upna tawh a kituak in, phathuai mah in, hoih mah in, siangtho mah hiam? Halloween pen milim pasian vai thu bulphuh (godly themes) in kilemna, suahtakna leh hotkhiat thute ngaihsutna (idea of peace, freedom and salvation) pawi; lungsim sungah launa, kinengniamna leh saltan’na lungsim (feelings of fear, oppression and bondage) hi zaw hiam? 



Filippi 4:8 sungah hih bangin Sawltak Paul in hih bangin na gen hi: "Sanggamte aw, a tawpna-ah ka hong gennop thu in, a hoih leh a phattaak thute tawh na lungsim uh na kidimsak un. Tuate in: A man, a dik, a tang, a siangtho, a deihhuai, leh a pahtakhuai thute ahi hi". Halloween pawi Celtic ten a patkhiatna uh-ah dawi thu zatna tawh ai saanna, dawi thusiam numeite (witchcraft, witches and sorcery) cihte Pasian in kihuai na sa hi. Siampi Laibu (Leviticus)  20:27 sungah hih bangin Pasian in Moses’ kiangah hih bangin na gen hi: “Numei ahi a, pasal ahi zongin van a kah a, ai a saan leh kithat ding a, suang tawh amaute kidenglum ding hi. Amau’ sihna amau mah ngawh ding ahi hi,” na ci hi. 

Thu Hilhkikna (Deuteronomy) 18:9-14 sungah Moses in hih bangin na hilh hi: “Topa na Pasian un note hong piak leitangah na tun uh ciangin, tua minamte’ gamtatna a kihhuaite zuih ding na kisin kei ding uh hi. Note lakah a tanu ahi a, a tapa ahi zongin biakna-in a zang, ai a saan, khong a khai, mailam thu a gen, ai a tawi, bum a zang, van a kah, sikhate tawh a kiho, sikha thu a dong kuamah na om kei ding uh hi. Bang hang hiam cih leh hihte a hih mi peuhmah Topa adingin a kihhuai ahi hi. Hih bang a kihhuai gamtatnate hangin note’ mai panin Topa na Pasian un amaute hawlkhia hi. Note pen Topa na Pasian uh mai-ah paubaang loin na om ding uh hi. Bang hang hiam cih leh note in na suankhiat ding uh hih minamte in khongkhaite le aisaante thu ngai uh hi. Ahih hangin note ahihleh tua bangin na gamtat ding uh Topa na Pasian un hong phal lo hi.” 



HALLOWEEN PAWI ZAT KHIALHNA HI DING HIAM?



Efesa 5:11 sungah Paul in, “Khuamial gamtatna, bangmahin a kimang lo nasepnate su vet kei un la, tua bang gamtatnate a hoih lohna pholak zaw un,” na ci hi. 1 Korin 6:17-18 sungah, “Tua ahih manin Vanglian Topa keimah in kong gen in-ah: Amaute tawh kikhenin amaute kiang panin paikhia un la, a siang lo peuhmah sukha kei un. Tua hileh note ka hong ngai ding hi. Kei pen note’ Pa hong hi-in, note, keima tate na hi ding uh hi,” na ci hi. 



Thukhupna: I Lai Siangtho in hih bangin kician takin na gen ahih manin ei sia leh pha khensatna bangbang hi ding hi. Kuamah in Halloween pawi na zang kei un ci-in thu hong khen lo a, Pasian' deihna leh Khristian ngeina tawh kituak mah hiam cih lim takin ngaihsun pha-in eima khensatna bang tawh kituakin i zat leh i tanh ding eima tungah kinga hi. I gamtatna tawh kituakin i tungah thu hong khen ding pen Pasian bek hi. 



@ Thang Khan Lian 

No comments: